الدّين 110

مدرسه حاج طاهر شيرازى 111

مدرسه حاج عبد الغفار صرّاف 112

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 7

مدرسه حاج شيخ محمّد على ثقة الاسلام 113

مدرسه حاجى كلباسى 114

مدرسه حجّتيه 117

مدرسه حكيم 118

مدرسه حوّا بيگم «ميرزا تقى» 120

مدرسه خارج درب دروازه 122

مدرسه خرابه 123

مدرسه خليفه سلطان 124

مدرسه خواجه صدر الدين على 126

مدرسه خواجه صدر الدّين على 127

مدرسه خواجه محبت 128

مدرسه خواجه الملك (خواجه ى ملك) 130

خواجه نظام الملك طوسى 132

مدرسه خواجه محرم 134

مدرسه دار البطّيخ 135

مدرسه دار الشفا 136

مدرسه دار العلم 138

مدرسه دده خاتون 139

مدرسه دردشت 141

مدرسه دركوشك- باقريه- پاشير 143

مدرسه درويشان 144

مدرسه ذوالفقار 145

مدرسه ركن الدين يزدى 147

مدرسه ركن الملك 149

مدرسه زهرا بيگم 151

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 8

مدرسه زينب بيگم 152

مدرسه ساروتقى 154

مدرسه سلطان محمّد سلجوقى 156

مدرسه سليمانيّه 158

مدرسه و مسجد سيّد 160

مدرسه سيّد العراقين 162

مدرسه شاهپوريّه 163

مدرسه شاه حسن 164

مدرسه شاهزاده ها 165

مدرسه شاه طهماسب 166

مدرسه شاه عباس كبير 167

مدرسه شفيعيّه 168

مدرسه شمس آباد 171

مدرسه شمسيّه 173

مدرسه شورى 175

مدرسه شيخ على خان زنگنه 176

مدرسه شهرستان 177

مدرسه شهشهان 178

مدرسه شيخ الاسلام 180

مدرسه شيخ لطف اللّه 181

مدرسه شيخ يوسف بنا (مدرسه ى محمّد صالح بيك) (مدرسه ى افتخار الملك) 183

مدرسه صدر اعظم 185

مدرسه صدر بازار 186

مدرسه صدر چهارباغ يا صدر خواجو- امين الدوله 189

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 9

مدرسه صدر عام- وزير موقوفات 192

مدرسه صدريّه 193

مدرسه صفويّه 195

مدرسه طاهريّه 197

مدرسه طيّبه 198

مدرسه ملّا عبد اللّه 199

مدرسه عربان (مدرسه ى آيت اللّه خادمى (ره)) 202

مدرسه عصمتيّه 204

مدرسه على بن سهل 205

مدرسه عمر بن عبد العزيز 206

مدرسه علايى 208

مدرسه فاضل هندى 209

مدرسه فاطميّه 211

مدرسه فخريّه 212

مدرسه قاسميّه- هاشميّه 213

مدرسه قرچقاى بيك 214

مدرسه قطبيّه 215

مدرسه كاسه گران 216

مدرسه كرّان 219

مدرسه كسر 221

مدرسه كمر

زرّين 222

مدرسه كوچه جماله كله 223

مدارس كوچه عربان و قيصريّه ى كهنه 224

مدرسه گچ كنان 225

مدرسه گلگوز 226

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 10

مدرسه مباركه 227

مدرسه مباركيّه 229

مدرسه محرّميّه 231

مدرسه مرتضويّه 232

مدرسه مسجد حكيم 233

مدرسه مشعلدارباشى 235

مدرسه ملكه خاتون 236

مدرسه علميه مشكوتى 237

مدرسه مريم بيگم 238

مدرسه مقصوديّه ى ناظريّه 242

مدرسه ملك شاه 243

مدرسه ميرزا باقر 245

مدرسه ميرزا تقى دولت آبادى 246

مدرسه ميرزا حسين 249

مدرسه ميرزا خان 251

مدرسه و مسجد ميرزا رضى 252

مدرسه ميرزا شاه حسين (هارونيّه) 254

ميرزا قاضى 256

مدرسه ميرزا مهدى 257

مدرسه نادر شاه (مادر شاه) 258

مدرسه ناصريه «ناصرى» 259

مدرسه نجفقلى بيك 260

مدرسه نجفيه- توشمال باشى 261

مدرسه نصرآباد (مدرسه ى خواجه صدر الدّين على طبيب) 262

مدرسه نظاميّه 264

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 11

مدرسه نقّاشان- هارون ولايت 267

مدرسه نوريّه 269

مدرسه نيم آورد 271

مدرسه وزير اوقاف- كوچه جماله كله 275

مدارس هفتگانه خواجه 276

مدارس خمسه 278

مدرسه ابراهيم بيك 279

مدرسه احمد آباد (جلاليّه) 281

مدرسه آقانور 283

مدرسه الغدير 284

مدرسه امام صادق (ع) يا مدرسه ى چهارباغ 285

مدرسه اماميّه 286

مدرسه امير المؤمنين على (ع) 288

مدرسه انيس (اسفنديار بيك) 289

مدرسه علميه باقر العلوم 290

مدرسه جواديّه 291

مدرسه حكمتيه 292

مدرسه دار السّياده 293

مسجد رحيم خان 295

مدرسه زاهدى 297

مدرسه ستاره صبح 298

مدرسه سميرمى 299

مدرسه سن پير و سن پل 300

مدرسه شاه «مدرسه مسجد جامع عباسى» 301

مدرسه شرف 302

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 12

مدرسه شمسيّه 303

مدرسه شه 304

مدرسه شيخ بهائى 306

مدرسه صارميه- مدرسه شاه حسن 307

مدرسه صدر منصور 308

مدرسه و مسجد عليقلى آقا 309

مدرسه عمر 310

مدرسه عباس آباد 312

مدرسه عيديّه (سعيديّه) 313

مدرسه كشه 314

مدرسه كوچك در محله سر نيم آورد 315

مدرسه محموديّه 316

مدرسه مسجد جامع (جمعه) 317

مدرسه ميرزا حسين خان 318

مدرسه نظام الملك 320

مدرسه نوّاب 321

مدرسه هارونيه- مدرسه ميرزا شاه حسين 322

مدرسه كتابخانه امير

المؤمنين (ع) 324

مدرسه النّفيسه 325

مدرسه الزهرا (س) 326

مكتب حضرت زينب (ع) 327

مكتب فاطميه (س) 328

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 13

مدارس در آيينه ى سفرنامه ها 329

درآمد 329

مدارس علميه از ديدگاه جهانگردان 332

مدرسه شاه حسين از سفرنامه جكسن: 332

مدرسه عربان از سفرنامه شاردن: 337

مدرسه صدر از سفرنامه شاردن: 337

مدرسه شاه حسين از زبان فرد ريچاردز: 338

سفرنامه شاردن: 341

شاردن در سفرنامه خود بخش هارون ولايت: 342

كشه: 342

مستهلك 342

لنبان: 343

معرفى مرحوم مهدوى 346

مصاحبه با استاد سيّد مصلح الدين مهدوى 346

منابع و مآخذ 383

منابع و مآخذى كه مصحّح مورد استفاده قرار داده است: 384

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 17

هجرى در محله ى دردشت و نزديك مسجد شفيعيه بنا گرديد كه محل تدريس ابن سينا بود. بناى ياد شده معروف به قبه ى بوعلى سينا است كه مدرسه ى علايى هم ناميده مى شود. از قرن چهارم تا قرن ششم هجرى، اصفهان چنان شكوه و عظمت يافت كه آن را دار العلم مى گفتند. در آن دوره، مدارس متعددى در اين شهر ساخته شد و طالبان علم از سراسر كشور به آن جا آمد و شد داشتند. مهم ترين

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 18

مدارس آن دوره، مدرسه ى نظاميه است. تأسيس مدرسه ى نظاميه از مهم ترين اقدامات علمى خواجه نظام الملك طوسى در اصفهان بود. اين مدرسه موجب رونق نهادهاى علمى و فرهنگى اصفهان شد. پشتوانه هاى مالى نظاميه باعث تأسيس كتابخانه اى غنى گرديد كه محققان و دانشجويان همواره از آثار آن سود مى جستند.

از دوران سلاجقه تا پيدايش صفويه، مدارس متعدد ديگرى در اصفهان وجود داشته است كه مهم ترين آنها عبارت بودند از: مدرسه ى سلطان محمد سلجوقى (قرن پنجم هجرى)، مدرسه ى ملكشاه سلجوقى در محله ى كران (465 ه ق)، مدرسه ى سميرمى (516 ه ق)، مدرسه ى ملك خاتون (599 ه ق)، مدرسه ى جلال الدين منكبرنى (620 ه ق)، مدرسه ى عصمتيه (733 ه ق)، مدرسه ى شهشهان در محله ى شهشهان (850 ه ق)، مدرسه ى اوزون حسن (858 ه ق)، مدرسه ى بابا قاسم (725 ه ق)، مدرسه ى جنب مسجد جمعه (قرن هشتم هجرى)، مدرسه ى متصل به آرامگاه سلطان بخت آغا (مدرسه ى دردشت)، مدرسه ى صدر الدين على نصرآبادى (نيمه ى قرن نهم هجرى)، مدرسه ى باقريه در محله ى درب كوشك (پيش از دوره ى صفويه)، مدرسه ى ترك ها (از عهد آق قويونلوها)، مدرسه ى درب كوشك يا پاشير (پيش از دوره ى صفويه)، و مدرسه ى خواجه

ملك مستوفى نزديك مسجد شيخ لطف الله (پيش از دوره ى صفويه).

اوج گسترش مدارس در اصفهان در روزگار صفويه بود. اين دوره را مى توان دوره ى ايجاد مدارس در اصفهان لقب داد. بنا به گفته ى دكتر سيروس شفقى، نويسنده ى كتاب بازار بزرگ اصفهان، از آن دوره تا دوره ى مشروطيت، 53 مدرسه در اصفهان بنا گرديد كه تعداد قابل توجهى از آنها هنوز هم پابرجا است. در اصفهان عصر صفويه، 36 مدرسه داراى موقوفاتى بوده كه از اين تعداد، 16 مدرسه رونق

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 19

فراوانى داشته است. مهم ترين و زيباترين مدرسه ى اين دوره، مدرسه ى چهارباغ بود كه مدرسه ى سلطانى و مدرسه ى مادر شاه نيز ناميده مى شد. اين مدرسه، آخرين بناى تاريخى باشكوه عهد صفويه در اصفهان است كه در روزگار شاه سلطان حسين (1116- 1126 ه ق) براى تعليم طلاب علوم دينى ساخته شد. از ديگر مدارس دوره ى صفويه مى توان از مدرسه ى جده ى كوچك، مدرسه ى جده ى بزرگ، مدرسه ى ذوالفقار، مدرسه ى ملا عبد اللّه، مدرسه ى نوريه و مدرسه ى ساروتقى نام برد.

مهم ترين مدرسه ى اصفهان در دوره ى قاجار، مدرسه ى صدر است كه به دستور حاج محمد حسين خان امين الدوله، صدر اعظم فتحعلى شاه، ساخته شد. اين مدرسه يكى از زيباترين مدارس دينى اصفهان است. از اواخر دوره ى قاجار، مدارسى به سبك نوين در ايران پديد آمد كه در اصفهان نيز مسير اين مدارس و مدارس قديم از هم جدا شد. بيش تر مدارس قديمى اصفهان، وقفى بوده اند و هزينه ى قابل توجهى از اين مدارس از درآمد موقوفات تأمين مى گرديد. اين مدارس اغلب داراى كتابخانه هاى مستقلى بودند كه انسان هاى خير، كتابخانه هاى شخصى خود را به آنها اهداء مى كردند.

كتاب حاضر

با عنوان اصفهان دار العلم شرق (مدارس دينى اصفهان) اثر رجال شناس و اصفهان پژوه معاصر، زنده ياد استاد مصلح الدين مهدوى، است.

ويژگى مهم اين اثر اين است كه كليه ى مدارس دينى اصفهان در قرون اسلامى را معرفى كرده است؛ از بسيارى از اين مدارس تنها نامى باقى مانده كه استاد، با تحقيق و تفحص از منابع استخراج و با ذكر خصوصيات آورده است. نسل حاضر هنگامى كه با نام و گسترش مدارس در اصفهان روبه رو مى شود، ناخودآگاه عظمت فرهنگى و علمى اين شهر در نظرش عظيم تر از پيش مى گردد. اين كتاب را جناب آقاى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 20

محمد رضا نيلفروشان تصحيح كرده و تعليقات لازم را بر آن افزوده است.

مركز اصفهان شناسى و خانه ملل اميدوار است با انتشار اين كتاب، زمينه ى آشنايى بيش تر محققان و انديشمندان را با گوشه اى از فرهنگ علمى اين شهر فراهم سازد. در پايان لازم است از عزيزانى كه مركز را در انتشار اين كتاب يارى رساندند بخصوص جناب آقاى محمد حسين رياحى مسؤول پژوهشى و جناب آقاى عليرضا مساح مسؤول اجرايى مركز تقدير و تشكر گردد:

دكتر محمد على چلونگر

مدير مركز اصفهان شناسى و خانه ملل

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 21

اين راز نهان

كاصفهان ما جهانى ديگر است دوستان را داستانى ديگر است

تا جهان را اصفهان جان آمده شامل الطاف يزدان آمده

(استاد مشفق كاشانى)

*** از آن هنگام كه دراى اسلام در پهن دشت اين سرزمين بهجت خيز، آويزه ى گوش ها و

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 22

جان ها گرديد، به سال شمار قمرى و به تقريب 1400 سال مى گذرد؛ آهنگى جان نواز كه آمده بود تا آبشخور دلها را از زلالى معرفت، سيراب سازد و نواى منادى آن سازى يك دست و آهنگين بود كه بر تارتار دلها مى نشست. هر كس اين پيام را مى شنيد، دل برده ى طرايف آن مى گشت. ايرانيان نيز با بينش و منش والاى خويش، به راستى و درستى، محتواى پيام حضرت رسالت پناه (ص) را پذيرا گشتند. اصفهان نيز به عنوان يكى از زرخيزترين نواحى ايران، در سال 23 ه. ق. به سردارى «عبد اللّه بن بديل» به تصرّف سپاهيان اسلام درآمد، شهرى كه به تعبير بلاذرى در «فتوح البلدان» در آن هنگام مركب از دو شهر بود: جى و يهوديه كه در مجموع با آغوش باز از اسلام استقبال كردند چرا كه بر اين باور بودند كه:

«لولا محمّد و الاوصياء من ولده كنتم حياري كالبهائم»: «اگر رسول خدا (ص) و اوصياى او نبودند، همانند حيوانات سرگردان بوديد». همان كه مولانا هم فرمود:

چند بت بشكست احمد در جهان تا كه يا رب گوى گشتند امّتان

گر نبودى كوشش احمد تو هم مى پرستيدى چو اجدادت صنم

به هر حال به تعبير ملك الشعراى بهار:

گرچه عرب كرد حرامى به ماداد يكى دين گرامى به ما

پيام جاودانه ى اين دين ارج نهادن به علم و مرتبت والاى علم آموزان و مكرمت عالمان بود و اين بينش توحيدى باعث آمد

كه نايره ى شوق انگيز علم آموزى در بين ايرانيان زبانه كشيده و شراره هاى جهل سوزش تا قرنها، جهان را تحت الشعاع انوار خود قرار داد. مگر آن كه پيامبر رحمت (ص) فرمود: «و قلب ليس فيه شى ء من الحكمة

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 23

لبيت خرب فتعلّموا و علّموا و تفقّهوا و لا تمونوا جهّالا فانّ اللّه لا يعذر على الجهل ...» در اين روايت شريف قلب خالى از حكمت و دانش به خانه اى ويران همانند شده است و اين كه اگر انسان بر مرگ جاهلى بميرد، هيچ عذرى بر جهل خود در پيشگاه حضرت حق نخواهد داشت. لذا اين همه سفارش و تكريم عالمان، پايه گذار سنّتى حسنه به نام مدرسه سازى و واگذارى موقوفات مربوط به آن گرديده است.

همچنانكه پيش تر اشاره شد، پس از تصرّف اصفهان، بسيارى از اعراب مصر و كوفه و بصره بدين شهر مهاجرت كردند و اين شهر بلندآوازه تا اوايل قرن چهارم ه. ق.

عملا تحت حاكميّت خلفا باقى ماند تا اين كه در سال 319 ه. ق. مرداويج زيارى بر ضد خلفا قيام مى كند و اصفهان قرن پنجم به چنان رتبتى دست مى يابد كه جغرافى دان بزرگ عالم اسلام- محمّد بن احمد مقدسى- در اواخر قرن چهارم، پس از بازديد از اين شهر در «احسن التقاسيم» (ج 2، ص 579) ديده هاى خويش را اين گونه شرح مى دهد:

«... من پس از جامع مصر، نماز آبادتر از جامع ايشان نديده و شهرى پرجمعّت تر از شهر ايشان نشنيده و در همه كشور اسلام خاكى بدين خوبى نيافتم ... مردمش اهل سنّت و جماعت و ادب و بلاغتند، چند قارى و اديب و صاحبدل كه از اين شهر

بيرون داده است ...»

ناصر خسرو قباديانى نيز آموزه هاى خود از شهر اصفهان را اينگونه و به حقيقت شرح مى دهد:

«در همه ى زمين پارسى گويان، شهرى نيكوتر و جامع تر و آبادان تر از اصفهان نديدم» و آنچه بيشتر براى او چشم نواز است «... بناهاى نيكو و مرتفعى مانند مسجد آدينه بزرگ و نيكو ...» است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 24

نقطه ى عطف تاريخ فرهنگى اصفهان به روزگارى بازمى گردد كه «ملكشاه بن آلب ارسلان سلجوقى» به صلاح ديد وزير مقتدر خويش- خواجه نظام الملك توسى (م 485 ه. ق.)- اصفهان را به پايتختى برگزيد و از اين تاريخ به بعد بايد به واقع اصفهان را يكى از فرهنگ شهرهاى ايران محسوب نمود كه به موازات شهرهايى چون: توس، نيشابور، هرات، بلخ و بغداد و سمرقند و ... جايگاه ارزشمندى را دارا بوده و هست و به چنان رتبتى دست مى يابد كه گذشت روزگاران نه تنها از اعتبارش نكاسته، بلكه رونقش روزافزون گشته است.

لطف و عنايتى كه از سوى نبى مكرم اسلام (ص) نسبت به جماعت ايرانى اعمال شده بود، كه نمونه ى روشن آن وقتى بود كه آيه ى 3 سوره ى جمعه بر حضرتش نازل گشت كه: وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ و آنگاه كه از حضرت درباره ى اين مؤمنين ملحق نشده مى پرسند، رسول اكرم (ص) با اشاره به سلمان فرمودند: «لو كان الايمان عند الثريّا لنا له رجال من هؤلاء» (اگر ايمان حتّى در نزد ستاره ثريّا باشد، مردانى از اين دسته (اهل فارس) بدان دست مى يابند.)

و بدين اعتبار بسيارى از مسلمانان به اصفهان روى مى آورند كه اسامى تعدادى از آنها در «ذكر اخبار اصفهان» آمده است. روحيه ى سخت كوشى و حق جويى

اصفهانى ها نيز از مواردى است كه مورد تأكيد سيره نويسان و ارباب تذكره ها بوده است، مرحوم ميرزا حسن خان انصارى، نكته ى بسيار دقيق و ظريفى را در حاشيه ى تأليف ارزشمند خويش آورده كه نقل آن خالى از لطف نيست:

عدد «اصفهانى» را با «زيرك» كه به حساب ابجد 237 مى شد مطابق است و از اين روست كه در طبقات رايان احاديث حداقل اسامى 65 نفر را با پسوند اصفهانى يا

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 25

توابع آن ذكر كرده اند كه در نوع خود آمار درخور تأمّلى است. به هر حال قرن پنجم با حاكميّت سلجوقيان بر اصفهان فصلى نو در سرآغاز دفتر اصفهان گشوده مى شود، به گونه اى كه حتّى حجة الحق- حكيم عمر خيام نيشابورى- ساليانى چند براى درك محضر فيلسوف بزرگ مشايى- ابن سينا- به اصفهان آمده هم چنان كه در ادوار بعد گوهرى شب چراغ چون صدر الدين شيرازى در جست وجوى محبوب گم شده ى خويش (فلسفه معرفت) قدم بدين ديار مى نهد.

و اينك وزير مقتدرى چون خواجه نظام الملك، با درك شرايط زمانى، نظاميّه هايى را تأسيس و به تقويت مدارس دينى همّت گماشت، كارى بزرگ كه از جهاتى يك جهش بزرگ علمى در عرصه ى سياسى- فرهنگى جهان اسلام تلقّى شد، و البته اعمال نفوذ خواجه در چگونگى تدريس و زعامت مدارس نظاميّه از مباحث منتقدين مى باشد و عدّه زيادى از مورّخين، جنگ فرقه اى و مذهبى قرن هاى ششم تا هشتم ه. ق. در اصفهان را حاصل سياست هاى مذهبى و قشرى خواجه برمى شمارند و حتّى جنگ هاى «حيدرى و نعمتى» را بازتاب اين

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 26

سياست سياسى، فرهنگى محسوب مى نمايند، سياستى كه حاصل قشرى نگرى عالمان دين بوده و دود

اين خيزش هاى نافرجام به چشم عوام مى رفته است. كما اين كه عده اى از محقّقان استقرار سلاجقه را در راستاى حمايت و دميدن جانى تازه در كالبد فرسوده ى خلافت بغداد ارزيابى مى كنند چرا كه عملا پس از آن كه در سال 465 ه. ق. تركان سلاجقه، آخرين پايگاه آل بويه ى شيعه مذهب را تسخير نمودند و دامنه ى فتوحات خود را تا بين النّهرين و بخش هايى از آناتولى ادامه دادند و بدين ترتيب قلمرو گسترده اى را تحت قيموميّت خويش درآوردند و در اندك زمانى خود را رقيب سياسى و جدّى فاطميان شيعى مسلك مصر يافتند؛ فاطميانى كه با رونق مدرسه ى بزرگ «الازهر» در سال 650 ميلادى پايگاه نهادينه شده اى براى عرضه ى آرا و افكار خود، فراهم آورده و اينك به موازات آن مدرسه، نظاميّه ها با چنين بينشى و در سايه ى موقوفات كلانى كه فرصت گزينش استادان بنام و پرآوازه را فراهم مى ساخت و براى ساخت آنها اين راه شهرهايى بزرگ با موقعيّت هاى ويژه در نظر گرفته مى شدند، هم چنانكه اصفهان در قرن چهارم و پنجم اكثرا پيرو اهل تسنّن و بيشتر حنبلى بودند (زيرا صالح بن احمد بن حنبل مدّتى قاضى اصفهان بود و آرا و افكار پدر خود را در اين شهر تبليغ مى كرد) و حدّاقل چندين نسل در اصفهان در رديف طبقه ى محدّثين و حفّاظ بوده اند. به هر روى اگرچه اين سياست ها در پاره اى موارد، تبعات بدى را دامن گير امپراتورى عظيم اسلامى مى نمود، امّا «عدو شود سبب خير ار خدا خواهد» نظام تربيتى خاصّى شكل گرفته بود كه «تعليم و آموزش» را مرادف «پرورش» ساخته و هر دو را به نحوى ناگسستنى لازم و ملزوم يكديگر

نموده و محتواى آموزش با چنين

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 27

نگرشى، طبعا عبارت بود از قرائت قرآن و فهم مسائل مربوط به آن و يادگيرى و تفهيم روايات پيامبر و صحابه. اين مدارس كه عمدتا در كنار مساجد ساخته مى شدند، در شكوفايى باورهاى مذهبى نقش عمده اى داشته اند و بى ترديد اين كلام پيامبر (ص) در تشويق و ترغيب مسلمانان بى تأثير نبوده است، آنجا كه مى فرمايند: «هر كس به قصد امر تعليم يا تعلّم به مساجد ما وارد شود، همانند مجاهد راه خدا خواهد بود» و اوج اين خيزش و رستاخيز علمى به روزگار صفويّه بازمى گردد.

ظهور صفويه، با همه ى تضادها و تناقض آرايى كه در باب پيدايش آن مطرح است، نقطه ى عطفى در حيات علمى و مذهبى ديار افسانه اى ايران، محسوب مى گردد.

آنان با محوريّت تفكر شيعى، انديشه هاى بايگانى شده ى علوى را از چهار توى ضخيم تاريخ به درآورده و راهى نو و روزگارى نو را در دفتر تقويم شيعه گشودند؛ آن هم با مركزيّت «اصفهان» شهرى كه مستعدّ رويش جوانه هاى حبّ علوى بود و اينك مى رفت تا مزرع سبز دلها، كشت گاه اين انديشه ها گردد. در اندك زمانى همه چيز آماده گشت؛ مقدم مهاجرين خوش اقبالى چون: شيخ حرّ عاملى، بهاء الدين عاملى و ... گرامى داشته شد و از سويى ساكنان فرهيخته اى چون: ميرداماد، ميرفندرسكى و علّامه محمّد تقى و محمّد باقر مجلسى (رحمهم اللّه)، نظام نوينى را در عرصه ى تعليم و تربيت دينى گشودند و همه چيز براى يك نگرش تازه به دين و مفاهيم بنيادى آن، فراهم گرديد و بدين سان «مدارس دينى» حلقه ى مفقوده اى بود كه با زنجير انديشه ها و برداشت هاى تازه از دين به رشته ى

كهنسال مدارس اسلامى پيوند زده شد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 28

در اين نظام نيّت بانيان، فراتر از رضايت خداوند، تبليغ و تشريح مذهب حقّه ى جعفرى و بسط انديشه هاى علوى بود و با ارتباط تنگاتنگى كه با عالمان دينى داشته اند، اين كار براى آنها به نوعى «فريضه» مبدّل گرديد و از مصاديق روشن «باقيات صالحات» تعبير گرديد. به هرحال چه نيّت بانيان و مشوّقان آنها، تبليغ مبانى تشيّع (آن هم در روزگارى كه امپراتورى عثمانى با وجود فقهاى متعصّب سنّى خود، خون و جان و مال شيعيان (روافض) را مباح مى شمردند) باشد و چه ايمان به به يادگار نهادن باقيات صالحات، برآيند كار نشان مى دهد كه از دو سو به اهداف خود رسيده اند: از سويى شيعه و مرام مقتدايان شيعه را در تأليفات مختلفى كه در همين مدارس تهيّه مى شدند، ضبط و تنظيم نموده و از ديگر سو با زنده كردن سنّت وقف- كه از مواريث معنوى رسول هدايت (ص) به شمار مى رود- به شادابى محيطهاى علمى جامعه كمك شايانى كرده و در لابه لاى روزمرّگى ها نامّى از خود به يادگار نهاده اند، نامى كه امروز با زنده كردن نام اين مدارس و متوليانش، موجى از تحسين و خوش دلى را نسبت به آنان، در ذهن و زبان هر شنونده و خواننده بيدار مى كند و در نهاد ناآراممان بر آنها سلام و رحمت مى فرستيم.

اگر چه گاهى چشم و هم چشمى هايى كه زاييده ى طبع آفت پذير بشر است در پيدايش اين مدارس بى تأثير نبوده، به گونه اى كه «كمپفر» در سفرنامه ى خويش كه عمدتا مربوط به دوران شاه سليمان صفوى (1077- 1105 ه. ق.) است، اشاره اى نغز به رقابت بين شاه و

درباريان و رجال نموده و رندانه مى نويسد: «شاه با پيروى از نياكان خود مى خواهد، پس از خود نام نيكى به يادگار بگذارد و بزرگان و اعيان نيز در گرفتن سرمشق از پادشاهان به چشم و هم چشمى با يكديگر برمى خيزند و وسايل مادى لازم را براى تأسيس و نگاهدارى انواع ساختمان ها و به ويژه موقوفه هاى دينى در اختيار مى گذارند، به اين دليل اغلب شهرهاى ايران مملو

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 29

است از مدارس دينى و موقوفات آن ها، تنها در اصفهان كه پايتخت است و شهرى باشكوه و بزرگ به شمار مى رود، در حدود يكصد موقوفه ى قابل ملاحظه وجود دارد ...» كار به جايى مى رسد كه زنان متموّل و شاه زادگان صفوى نيز گام بدين ميدان نهاده و از اين تاريخ به بعد حدود پنجاه مدرسه به نام اين زنان به چرخه ى عظيم تعليم و تربيت عهد صفوى مى پيوندد و دامنه ى اين وقفيّات به زندگى روزمره ى عالمان دين كشيده شده، به گونه اى كه پرداخت حقوق و مزاياى علما و طالبان علوم حوزوى، سيّاح هوشمند آلمانى (كمپفر) را شگفت زده كرده و مى نويسد: «... حقوق مدرسه (منظور مدرسه امام است) به يكصد تومان (1700 تالر) بالغ مى شود ... و بايد دانست كه اين حقوق درست در روز مقرر و بدون كم و كاست تأديه مى شود ...» آنگاه با حسرتى مثال زدنى، از اين كه در قرن 16 ميلادى، اروپا و جامعه ى علمى آن از چنين نعمتى بى بهره است مى نويسد: «كاش در آلمان نيز به استادان، اين فروزندگان چراغ دانش چنين موهبتى ارزانى مى شد». از سوى ديگر به تعبير دكتر سميع آذر: «در اين دوره آثار مختلف و تازه اى منتشر شد

و يا نظريات ارائه شده ى پيشين به طور وسيعى مورد استفاده قرار گرفت ...».

لذا در اين دوره كه دست كم دو قرن و اندى به طول مى انجامد، مجموعه نظريات كلى در باب آموزش علم- كه سابقا در كتب اخلاقى و ادبيات تعليمى ما به گونه ى تمثيل و ... بيان شده بود- به صورت عملى در نظام اجرايى آموزش به كار گرفته مى شود (البته با تأكيد بر مبانى فقه شيعه) هم چنانكه اگر بناست كتاب اخلاقى تدريس و فهميده شود، آثار اخلاقى غزالى و امثالهم به كنارى نهاده شده و «آداب

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 30

التعليم» خواجه نصير الدّين توسى، به عنوان كتاب اخلاقى حوزه ها معرّفى مى گردد و آثار فيض كاشانى با نگرش شيعى به اخلاق، «محجة البيضاء» را جايگزين آراى روايى و اخلاقى غزالى مى نمايد. ابتكاراتى كه بزرگان حوزه نظير: شيخ بهائى و ملا صدرا و ديگران از جهت جلوه هاى هنرى و ذوقى در كلاس هاى درس، باعث مى شود كه كار آنان از يك زاويه ى خاصّ فرهنگى- تاريخى مورد بررسى قرار گيرد تا بتوان منصفانه به معرّفى يك الگوى سنّتى در تاريخ آموزش و پرورش بعد از اسلام پرداخت.

اصولا در ميان انواع بناها، ايرانيان در ايجاد بناهايى كه جنبه ى مذهبى داشته يا به نوعى از سوى دين مبين اسلام مورد توجه خاصّ قرار گرفته اند؛ سعى و اهتمام فراوانى داشته اند، به گونه اى كه مدرسه پس از مسجد، مهم ترين بناى عمومى در ميان ساختمان هاى درون شهرى محسوب مى شود.

از سويى اولياى امور از تأثير فضاهاى كالبدى در فرآيند رفتارى بهره برداران از فضا آگاهى كاملى داشتند و مى دانستند فضايى كه بر اساس باورهاى اعتقادى- فرهنگى و سنتى شكل گيرد؛

به يقين محيط بهترى براى كسب فضائل و كمالات فراهم خواهد آورد. بر اين اساس لازم بود نظام تعليم و تربيت اسلامى كه مركب از سه مرحله شنيدن، مشاركت و تدريس مى باشد و آرايش فيزيكى و سنتى آن كه بر مبناى تجمعى دايره وار به نام «حلقه» از صدر اسلام مورد توجه بود، در ساخت فضاهاى آموزشى نيز مدنظر معماران قرار گيرد.

در اين نظام سنتى «روند آموزش» به موازات «محصول نهايى» آن مورد تأكيد و توجه قرار مى گرفت و به بيان بهتر «چه چيز را دانستن» هيچ گاه اولياى امر را از «چطور ياد گرفتن» غافل نمى ساخت.

به طور خلاصه، مدرسه را مى توان به عنوان يك بنيان آموزشى متعالى كه معمولا

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 31

شبانه روزى هم هست توصيف نمود؛ بنيانى كه در آن علوم سنتى اسلام يعنى حديث، تفسير، فقه و جز آن تدريس مى شد. مدرسه برخلاف اغلب بناهاى اصلى اسلامى، از آن زمان كه فرهنگ اسلامى در حال تسلّط يافتن بر تمدّن هاى مجاور خود بود، حاصل نگرديد. مدرسه پاسخى به نيازهاى مخصوص جامعه مسلمانان بود. مدرسه بنايى سفارشى بود كه به منظور خدمت به نهادى مناسبت يافت كه خود نوعى بدعت سنجيده به شمار مى آمد. به علاوه ايجاد مدارس مقدمه اى بود براى ايجاد نوعى تمدن خودگران ريشه دار، و در عين حال دربردارنده ى دستاوردهايى متعالى.

از منشأ تقريبا نامشخص مدرسه چنين استنباط مى شود كه نمونه هاى اوّليّه چيزى جز بنيادهاى دولتى نبوده اند با اين هدف كه در ساختمان هايى كه مشخصا به همان منظور طراحى شده اند، به فعاليت بپردازند.

اين نهاد با آهنگى طبيعى به آرامى رشد كرد و احتمالا با تغييرى عمده در سبك تدريس متحوّل گرديد. در نخستين

قرون اسلام، اخبار و اطلاعات با حكم صريح منتقل مى گرديد. از قرن چهارم هجرى قمرى و شايد قبل از آن مطالب از طريق توضيح و تفسير (يا همان تدريس) تكميل شد و به نوبه ى خود از طريق بحث و گفتگوى (مناظره) سينه به سينه بسط و انتقال مى يافت كه مسجد مشخصا مكان مطلوبى براى اين امر نبود. از سويى براى دانش آموزان فقير هم مناسب نبود كه در همان مسجدى بخوابند كه در آن درس مى آموختند.

مدارس اوليّه، صرفا اتاقى در خانه ى خود معلم بود و هدف آن مسلّما فقط فراهم كردن محيطى بود كه در آن به دانش آموزان درس دهند نه اين كه منزل را هم در اختيارشان بگذارند، اما به تدريج مدرسه فرم رسمى و دائمى خود را يافت.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 32

مدرسه در دو سطح قرار داشت: يكى سطح مقدمات شامل صرف و نحو ادبيات فارسى و علوم فقهى كه در واقع اين مقطع حكم مدرسه متوسطه را داشته است.

دوم سطح خارج: در بعضى از قسمتهاى بناى مدرسه براى درس خارج يا درس تخصّصى مكانى در نظر گرفته مى شد. درس خارج منحصر به مباحث مذهبى نبود و درسهايى مثل رياضيات و ... نيز در آنجا تدريس مى شد. افرادى مثل بوعلى، زكريّا و صدها دانشمند بزرگ اسلامى از دانش آموختگان اين مدارس اند.

مدرسه به دليل گوناگونى شرايط كسانى كه در آنجا به تحصيل مى پرداختند از فضاهاى مختلفى برخوردار بود. طلبه ها به واسطه ى شهريه ى كمى كه در اختيار مدارس قرار مى گرفته، زندگى مختصرى داشته اند و اين باعث مى شد تا همواره كوشا و زحمتكش باشند. به آنها معمولا حجره اى كوچك مى دادند. داخل مدرسه حياطى سرسبز با

حجره ها و ايوانهايى در اطراف بود كه در حقيقت جاى سالن هاى سمينار در ايوان هاى مدارس بوده و بحث هاى دو نفره در پيشخوان انجام مى گرفته است.

ايوانچه هاى جلوى حجره ها نيز محل بحث بوده است. مباحثه هاى علمى گاهى به دعوا نيز كشيده مى شده كه طلّاب بعد از حلّاجى مسأله، دوباره با هم رابطه دوستانه برقرار مى كردند.

قسمتى نيز براى طلّاب درس خارج كه سطح تحصيل آنها بالاتر از طلبه هاى معمولى بوده در نظر گرفته شد. طبقه هم كف براى طلبه ها و كارهاى آن ها و طبقه اول براى طلبه هاى سطح خارج اختصاص داشته است. بنابراين تركيب فضاى مدارس به اين صورت بوده، به طور كلى يك حياط درون گرا براى اينكه تمركز حواس داشته باشند كه حجره ها و ايوانها دور آن قرار مى گرفته است. حجره ها همان اتاق هاى طلبه ها هستند كه معمولا داراى يك ايوانچه و يك پستو بوده اند. گاهى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 33

اوقات پستوها دو طبقه بودند كه قسمت پايين آن به صورت آشپزخانه و براى اتاق هاى اضافى و طبقه بالاى آن محل دنجى براى استراحت و مكانى نورانى براى مطالعه بوده است. حجره ها معمولا براى يك نفر تا سه نفر بوده و هيچ كدام از آنها رو به نماى بيرون مدرسه ساخته نمى شد. در بيشتر مدارس ايوانچه هاى جلوى حجره هاى طبقه اول به راهرو تبديل شده طورى كه در جلوى حجره ها، راهرو و در پشت آنها نيز پستوها قرار گرفته اند. در بعضى از مدارس در طبقه اول ايوانچه ى جلو حفظ شده و راهرويى باريك و دراز در پشت حجره ها وظيفه ى ارتباطدهى را به عهده داشته نمونه ى بارز آن مدرسه چهارباغ اصفهان كه از مدارس بسيار زيباى ايران است مى باشد.

الگويى كه

امروزه علماى تعليم و تربيت آن را روش فعّال و پوياى «تدريس حلقوى» مى نامند و بى ترديد مدرّسان و طلّاب نيز آن را از الگوى موفّق و علمى حضور حضرت ختمى مرتبت (ص) در ميان صحابه، اخذ كرده بودند و چون محدوديّت فيزيكى در آن جا معنى نداشت، لذا همه چيز بر روند يادگيرى متمركز مى شد، نه نتيجه ى آن، لذا پرورش قوّه ى تحليل و نقد يافته ها و آموزه ها، بسيار مهم تر از اطّلاعات انبوهى بود كه يك طلبه و محصّل علوم دينى، مى بايست در انبان ذهن خود ذخيره نمايد، از اين رو ماهيّت آموزش اساسا درك عميق مفاهيم بود نه حفظ بدون تحليل و در سايه سار چنين بينش ارزشمندى بود كه نوابغ فلسفه و عرفان و اخلاق در اين عصر به ظهور مى رسند كه هركدام چون چشمه اى تابان از آبشخور زلال حوزه ها سرچشمه گرفته و شناخت هر كدام مى تواند راهى روشن فراروى كرانه هاى ذهن پريشان دانش جويان امروز بگشايد و خوشا بر چنين قلمى و اين گونه قدمى!

مريزاد دستى كه مر دوستان رادواى دل و راحت جان فرستد!

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 34

آنچه فراروى شماست، حاصل كوشش مردى است، در جهت يادآورى و به خاطر سپارى نام هايى كه نقطه هاى روشن علم بوده اند و به حقيقت ايمان آورده كه به تعبير سعدى:

نام نيكو گر بماند ز آدمى به كزو ماند سراى زرنگار

آرى! استاد شادروان «سيّد مصلح الدين مهدوى» كارى بزرگ و سترگ را بنيان نهاده كه همه ى طالبان علم را سودمند مى افتد، كارى كه فراتر از علم و آگاهى شخصى، ذوقى مضاعف مى طلبد و در كنار آن تحمّل خار خار نامرادى و شدايدى- كه مقتضاى چنين كارهاى

تحقيقى است- به هر حال، نظر به ضرورتى كه اين تأليف منيف داشت، بر آن شديم تا ثمره ى آن خواستن ها و تلاش ها را به لباس زيباى طبع در پوشيده تا از حجاب اجمال و تغافل بر كنار بماند. بى ترديد همه ى كسانى كه در باب مدارس اصفهان، تحقيقاتى انجام داده اند، خوشه چين خرمن فضل و ادب آن بزرگ مرد بوده اند، چون كار آن دانشى مرد خطه ى سپاهان از چند جهت حائز اهمّيت است:

الف): وجود چنين گنجينه ى منظّم و مدوّنى، در روزگار آوار اطّلاعات، امرى مغتنم است.

ب): اين نسخه چنان كه گفتيم، حتّى در روزگار حيات مؤلف محترم آن، بارها با وجود خطّى بودن (به دليل محلّ وثوق بودن مؤلف) مورد استفاده قرار مى گرفته است. و از آن جا كه مؤلف ارجمند، خود، به تنهايى، بسيارى از اين مدارس را ديده و ضبط كرده است، لذا عرصه ى محدود كتاب جامع آن مرحوم، مجالى افزون تر مى طلبد تا گاه حواشى سودمندى براى آن افزوده شود تا كتاب «اصفهان يا دار العلم شرق» در زمره ى كتاب هاى ارزشمند تحقيقى، جايگاه خويشتن را بيابد، از اين رو با شوقى روزافزون به مطالعه ى دست نوشته هاى مرحوم مهدوى پرداخته و در ابتدا

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 35

يك شناسنامه براى هر بنا ترتيب داديم كه هر خواننده بتواند اطّلاعات اجمالى در باب سازندگان بنا و ... پيش چشم داشته باشد؛ آن گاه عين نثر مرحوم مهدوى آورده شده است (البتّه با تغييرات جزئى كه در متن ايشان به وجود آورده ايم). با تأكيد بر اين نكته كه متأسّفانه بسيارى از اين مدارس از بين رفته اند و در حقيقت ويرانى هر كدام، تيشه اى سهمگين بر اركان فرهنگ و تمدّن ايران

اسلامى محسوب مى شود، كار شنيع و ناهمگونى كه در عهد ظلّ السلطان- فرزند ناصر الدّين شاه و حاكم اصفهان (1291- 1325 ه. ق.)- صورت گرفته و اين حاكم مستبدّ در باب تخريب آثار اصفهان به قدرى همّت به خرج داد كه وقتى سيّد جمال الدين اسدآبادى (1254- 1314 ه. ق.) به اصفهان وارد مى شود و خبر نابودى ساختمان هاى صفوى به گوشش مى رسد، ناراحت و عاملين اين كار را مورد مؤاخذه قرار مى دهد.

و به هر حال آنان رفته و نام نيكشان در اين صحيفه به يادگار خواهد ماند. در حواشى اگر توضيحى به درك معنى و مفهوم كمك مى كرد، اضافه شده است. با مقدّمه ى مبسوطى كه در باب زندگى و فعّاليّت هاى علمى مرحوم مهدوى آورده شده، نياز به نقل وقايع زندگى او نيست، لذا با استمداد از ارواح همه ى كشتگان علم و دانش- كه بشريّت مديون آنهاست- گرد ايّام از اين تأليف زدوده و در هيئت كنونى با اضافات و ملحقاتى به پيش گاه اهل علم تقديم مى گردد، قصد اينجانب خدمت به تاريخ فرهنگ اصفهان و زنده ماندن ياد و خاطره ى شادروان سيّد مصلح الدين مهدوى است، لذا به تصحيح، مقابله ى مطالب و اشعار كتاب پرداخته و منابع و مآخذ تكميلى را بدان افزوده و به تهيّه ى فهرست مطالب و احيانا جاافتادگى ها و نشانى هاى مدارس پرداخته و جاافتادگى ها يا كلماتى كه بايد به متن اضافه مى شد با

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 36

علامت [] مشخص نموده و توضيحات مكمّل را همراه با معرّفى برخى منابع جديد با ذكر شماره در پاورقى آورده ام. اميد آنكه انتشار آن فصلى نو در تحقيقات دامنه دار پيرامون شكل گيرى مدارس در ايران

اسلامى بگشايد. جلد دوم اين مجموعه- در پناه الطاف حضرت حق- مشتمل بر عكس ها و پلان هاى مختلف اين مدارس خواهد بود به انضمام فهرست ها و ... كه به زودى منتشر خواهد شد.

دست همه ى كسانى كه اين حقير را در وصول بدين مقصد بلند، يارى گر بوده اند، به گرمى فشرده و بقاى وجود شريفشان را به دعا مى خوانم و با تشكر از سركار خانم سرّى و براى روح بلند، دانشمند سخت كوش اين ديار، شادروان مهدوى طلب مغفرت مى نمايم و نيز تشكر و سپاس بسيار نسبت به مدير محترم مركز اصفهان شناسى و خانه ملل جناب آقاى دكتر چلونگر و همچنين تشكر بسيار از استاد ارجمند جناب آقاى محمد حسين رياحى مسؤول پژوهش كه اين بزرگواران با تلاش و زحمات زياد زمينه طبع چنين آثارى را فراهم نموده اند. همچنين جا دارد از تلاش هاى ساير كاركنان مركز اصفهان شناسى سپاسگزارى نمايم و از جناب آقاى مرتضى جنتيان نيز بواسطه همراهى و همكارى در چاپ اين اثر تشكر كنم. و چون همه ى شكسته دلان زمزمه مى كنم كه:

از ما و خدمت ما چيزى نيايد اى جان هم تو بنا نهادى، هم تو تمام گردان

دار السلام ما را دار الملام كردى دار الملام ما را، دار السلام گردان

«و ما توفيقى الّا باللّه»

محمّد رضا نيلفروشان

اسفندماه 1385

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 37

حسب محلات تقسيم بندى نموده و در بيان هر مسجدى كتيبه ها و آثار تاريخى آن را يادآور مى شود. از همان موقع به فكر افتادم كه من نيز جهت اصفهان چنين كتاب بنويسم و پس از مراجعت از اين سفر دائما در اين انديشه بودم و گاه گاهى يادداشت هاى متفرقه اى فراهم مى شد. كارهاى متفرقه و مسافرت ها مدت چندين سال انجام اين امر را به تعويق افكند. در همان ايام گفته مى شد كه استاد ارجمند و گرامى جناب آقاى جلال الدين همايى قبلا اين كار را انجام داده اند. مرحوم جواد صهبا و مرحوم سيّد محمّد صدرهاشمى نيز در اين راه گامهاى مؤثرى برداشته اند، ليكن [اقدامات] هيچ كدام مقصود مرا به طور كلى برآورده نمى كرد تا زمانى كه استاد ارجمند جناب آقاى دكتر هنرفر اقدام به طبع كتاب نفيس و گرانبهاى خود به نام «گنجينه ى آثار تاريخى اصفهان» نمودند و الحق در اين راه قبول زحمات طاقت فرسايى نموده و تا توانستند كتابى از هر جهت جامع تهيه نموده و در دسترس خواستاران قرار دادند، ليكن از آنجا كه گفته اند «كم تركوا الاوائل للاواخر» و بنا به گفته برخى از بزرگان: هيچ كتابى مغنى از كتاب ديگر

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 38

نيست، راجع به مدارس قديمه اصفهان آنطور كه شايسته شهرى مانند اصفهان است، شهرى كه با داشتن مدارس عديده- كه مى توان به طور حتم و يقين اظهار نظر كرد كه در قرن يازدهم و دوازدهم هجرى قمرى مهمترين پايگاه علمى شيعه و مركز تجمع هزاران نفر عالم و فقيه و حكيم و فيلسوف و اديب و شاعر و مورخ و گوينده و نويسنده بوده است- بحث نشده بود، بالاخص

راجع به مدارسى كه فعلا اثرى از آنها نيست، و در آن اثر هيچ گونه اشاره اى به نام و نشانى نشده است. بعد از اين تاريخ نيز گاهى در روزنامه ها و مجلّات مقدّماتى راجع به مدارس قديم به وسيله ى برخى از نويسندگان نوشته شد، اما هيچ كدام حقّ مطلب را آنچنان كه بايد ادا نمى كردند، اخيرا فاضل محترم مرحوم آقاى ابو القاسم رفيعى مهرآبادى موفق به تأليف و انتشار كتاب «آثار ملى اصفهان» شدند كه در آن از مدارس قديمه اصفهان (چه آنهايى كه امروز داير و طلبه نشين است و چه آنهايى كه فقط در لابلاى متون و كتب به نام آنها اشاره شده است) بحث نموده اند، باز هم جاى آن داشته و دارد كه در اين موضوع اهل تحقيق و صاحب نظران بررسى بيشترى نموده و مدارس قديمه را بهتر بشناسانند.

در چند سال قبل دوست ارجمند و گرامى، دانشمند بزرگوار جناب آقاى دكتر هنرفر جهت نگارش مقاله اى كه به مناسبت جشن افتتاح دانشگاه مى خواستند تهيه كنند و به عقيده ايشان همين مدارس قديمه پايه و اساس دانشگاه فعلى مى باشد، از حقير درخواست نمودند كه مطالب راجع به مدارس قديمه را جمع آورى نمايم كه گرفتارى هاى مختلف مانع انجام اين امر در آن موقع شد.

اينك كه يادداشت ها تقريبا مرتّب و آماده شده است، آن را بعنوان هديه تقديم محضر ايشان نموده اميد است مورد توجه و عنايت كريمانه مشار اليه واقع شوم و در ضمن مطالعه، اشتباهات احتمالى آن را گوشزد فرمايند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 39

ضمنا در موقع جمع آورى و تأليف اين يادداشت ها از كتب بسيارى استفاده شده كه در ضمن نقل مطالب بدانها اشاره

مى گردد.

درباره مدارس معمور اصفهان علاوه بر آنكه خود در بسيارى موارد مستقلا به مدارس مراجعه نموده ام، از كتاب بسيار نفيس و گرانبهاى «گنجينه ى آثار تاريخى اصفهان» تأليف جناب آقاى هنرفر بهره هاى زيادى برده ام. و از آنجا كه ايشان تمام كتيبه ها را خوانده و ضبط كرده اند و ديگران نيز در تأليفات خود عموما از دسترنج ايشان اقتباس نموده اند، در نقل مجدد آن نفعى متصور نديدم، از اين رو فقط به ذكر مدرك اكتفا نمودم.

كسانى كه بخواهند اطلاع بيشترى از كتيبه هاى مدارس به دست آورند به كتاب ايشان مراجعه فرمايند.

و متشابهات مورد توجه قرار گرفته؛ دانشمندان راجع به هر يك از مطالب فوق تحقيقات جامعى كردند و كتابها نوشتند و چون برخى از مطالب آن مورد اختلاف قرار گرفت «مانند خلق قرآن» هر يك از دانشمندان در ردّ عقيده ى ديگرى و اثبات نظريّه ى خود محتاج به بيان دلايل بود. بدين ترتيب مطالعه قرآن عميق تر و اصولى تر شد، گاهى دامنه ى اين اختلافات جنبه دولتى مى يافت يعنى خليفه زمان تحت تأثير يكى از اين آراء و عقايد قرار گرفته و در صدد آزار و اذيت مخالفين برمى آمد.

از ديگر علوم مربوط به قرآن «علم الحديث» بود. در زمان حيات پيغمبر اكرم (ص) مردم آنچه مى خواستند مستقيما از آن حضرت مى پرسيدند يا كسانى كه درك محضر آن بزرگوار را نموده بودند (صحابه) از قول حضرتش نقل مى كردند و تقريبا اختلافى در بين نبود.

هنگاميكه پيغمبر اكرم (ص) رحلت فرمودند و موضوع جانشينى آن حضرت بدان گونه كه در تواريخ مسطور است، از محور اصلى خارج شده و خلفاى ثلاثه يكى پس از ديگرى روى كار آمدند، براى پيشبرد اهداف و كارهاى خود دست به تبليغات دامنه دارى زده و عدّه اى را گرد خود جمع نموده و به نفع خود شروع به فعّاليّت نمودند.

هنگاميكه معاويه وارث بلامنازع خلافت اسلامى شد، اختلاف و نفاق بين طرفداران حضرت على عليه السلام و خلفا، اساسى تر و ريشه دارتر شد. معاويه با پول و رشوه، عده اى را در اطراف خود گرد نمود كه شروع به جعل حديث كردند، از اين رو علم حديث نيازمند تعمق و تأمل بيشترى شد. در زمان خلفا، صحابه عموما

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 41

مردانى پاك اعتقاد بودند- اگر چه در

بين آنها مردانى شياد و حيله گر هم به وفور يافت مى شد- امّا از آنجا كه درك محضر رسول اكرم نموده بودند از قول آن حضرت احاديث را به مسلمين مى رسانيدند. در طول سى سال از رحلت پيغمبر تا شهادت امير المؤمنين على (ع) عده زيادى از آنها چه در جنگها و چه در حالت عادى مردند و جاى خود را به مردم ديگرى دادند كه محضر پيغمبر (ص) را درك نكرده بودند.

لكن صحابه را ديده بودند (تابعين) اين دسته از نظر نقل حديث به مقام دسته اول نمى رسيدند زيرا اولا حديث را با واسطه نقل مى كردند، ثانيا از قول هر كسى خواه صادق و خواه كاذب روايت مى كردند. هر چه زمان بيشتر مى گذشت و هر طبقه اى كه از بين مى رفت وظيفه خود را به طبقه ى بعد مى داد، اختلاف بيشتر و چشم گيرتر مى شد تا جايى كه مثلا در دو زاويه مسجد پيغمبر دو نفر محدث- كه هر دو ظاهرا عادل و ثقه بودند- دو قول مختلف از پيغمبر اكرم (ص) نقل مى نمودند و هر يك جهت اثبات قول خود راويان حديث را مى شمردند، بدين كيفيت كه من از فلان كس شنيدم كه او مى گفت فلان كس و به همين ترتيب تا پيغمبر اكرم كه مثلا پيغمبر (ص) فرمودند كه ...

در قرنهاى اوليه تمام اين اعمال يعنى بحث در قرآن و حديث در مسجد انجام مى شد.

حضرت باقر و حضرت صادق- عليها السلام- در مسجد پيغمبر- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- حديث مى فرمودند و جمعى كثير كه در طول زمان عده ى آنها را بيشتر از چهار هزار نفر نوشته اند، از محضر ايشان مستفيض شده و احاديث

آن حضرت را مى نوشتند كه به كتاب آنان «اصل» گفته مى شود و برخى از اين اصول در كتب حديث نقل شده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 42

يكى از دانشمندان معاصر در كتابى كه در رجال شيعه نوشته است تعداد راويان از حضرت صادق- عليه السلام- را با مدرك به شش هزار نفر (6000) رسانيده و به عقيده نگارنده اگر بيشتر مطالعه و بررسى شود، تعداد آنان خيلى بيشتر خواهد شد.

در قرون دوم و سوم در اثر فتوحات مسلمين و آشنايى آنان با مشرق و مغرب و آشنايى با علوم آنان، مباحث تازه اى در علوم اسلامى پيدا شد و هر يك از دانشمندان اسلام به يكى از عقايد تازه متمايل شده و در اثبات آن و ردّ مخالفين شروع به تحقيق و بحث و مجادله كردند و از اينجا علم كلام شكل گرفت.

فلسفه يونان و تصوف رنگ مذهب گرفت، در اينجا نويسنده احتياج به ذكر يك يك آراء و عقايد و طرفداران آن نداشته و طالبين را به كتب ملل و نحل ارجاع مى دهد.

چهارمين علمى كه در اسلام همزمان با علم كلام رواج يافت علم فقه بود. در اين دانش از فروع احكام بحث مى شود، همچنانكه در علم كلام از اصول دين و اثبات يك يك عقايد گفت وگو مى شود. در اين علم دو نظر مختلف وجود يافت، عده اى گفتند: هيچگونه تصرف و دخالتى در احكام نبايد كرد و آنچه پيغمبر فرموده است را «طابق النعل بالنعل» بايد به جاى آورد و آنچه در آن زمان نبوده يا پيغمبر درباره آن دستور نفرموده است را بايد ترك نمود.

دسته ديگر استنباط و اجتهاد در احكام از مدارك

لازمه (كتاب، سنت، اخبار، عقل) قائل شده اند و اجتهاد را پايه ى اعمال قرار دادند و چون نظريه هر يك از فقها با نظر ديگرى مختلف بود، موضوع اختلاف بين فقها پديد آمد و از اين نظر مسلمين به دسته هاى مختلف تقسيم شدند و هر يك طرفدارانى پيدا كردند.

در اوايل عهد اسلامى اين علوم يك جا تدريس مى شد و در حقيقت علم واحدى به شمار مى رفت. ليكن هر چه زمان مى گذشت، اختلاف بيشتر مى شد و ضمنا اين علوم گسترش مى يافت و از علوم ديگر مجزا مى گرديد. هم چنان كه تمام علوم

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 43

همين مراحل را پيموده اند.

لازم به تذكر نيست كه كسانى كه مى خواستند در يكى از رشته هاى فوق مطالعاتى نموده و صاحب نظر باشند، الزاما بايد صرف و نحو و معانى و بيان و رجال و درايه خوانده باشند تا بتوانند مطالب لازم را از مدارك موجود استنباط نمايند. بديهى است كه اين علوم نيز در طول قرون سير تكاملى يافته و هر چه احتياج بدانها بيشتر لمس مى شد دانشمندان در آن بيشتر تحقيق مى نمودند و كتابها تأليف نمودند و علوم لغت و فقه اللغه و صرف و نحو و اصول و رجال و درايه و معانى بيان و غيره تكميل گرديد.

در قرون اوليه تعداد دانشجويان اين علوم مختلف بود و عموما مدرسين در مساجد و يا خانه هاى خود تدريس مى كردند، ليكن از قرون چهارم به بعد مجبور شدند كه براى تدريس محل هاى مناسبى ايجاد كنند و از اين رو به ساختمان مدارس روى آوردند. و بدين ترتيب بناى خلل ناپذير مدارس شكل مى گيرد.

هر مرتبه اى پادشاهان و وزرا و حكام و علما در ساختن مساجد و مدارس اقدام نموده اند كه عموما آثار قبل از دوران صفويه از بين رفته و بسيارى از آثار عهد صفوى نيز از بين رفته است.

سلسله سلاطين كه اصفهان را پايتخت خويش قرار داده اند عبارتند از:

1- آل زياد (مرداويج)

2- ديالمه

3- سلاجقه

4- آل مظفر

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 44

5- آق قويونلو

6- صفويه

7- زنديه (على مراد خان)

از مدارس دوره ديالمه و سلاجقه تقريبا هيچگونه اثرى باقى نمانده است و ظاهرا در عهد ديالمه اصلا مدرسه اى وجود نداشته و مساجد محل تدريس بوده است، در زمان ملكشاه سلجوقى خواجه نظام الملك مدرسه خود را به نام «نظاميه» در محله دشت اصفهان «محله در»- كه اكنون به طوقچى معروف است و محله دشت را روى هم «دردشت» گفته اند- بنا كرد كه تا قرن دهم موجود بوده و خاندان آل خجند متصدى امر توليت و تدريس آن بوده اند از دوره آل مظفر و آق قويونلوها كم و بيش آثارى موجود است كه در متن كتاب به آنها اشاره مى شود دوره صفويه عصر درخشان علم و دانش در اصفهان بوده و دانشمندان از اطراف ممالك اسلامى بالاخص شهرهاى شيعه نشين روى بدين كانون علمى نموده و يا سلاطين صفوى آنان را به مملكت خود و پايتخت دعوت مى كرده اند. در هر كوى و برزن مدرسه اى بود و در آن جمعى طالب علم به تحصيل و تدريس اشتغال داشته اند.

شاردن در سفرنامه ى خود درباره ى اصفهان و عظمت بناهاى آن مى نويسد:

نتيجه يادداشت هاى من اين است كه در داخل حصار شهر اصفهان بناهاى زير وجود دارد:

162 مسجد و 48 مدرسه و 1802 كاروانسرا و 272 حمام

و 12 قبرستان.

بايد در نظر داشت كه در ايران قبرستانها خارج شهر واقعند. روزانه در داخل شهر اصفهان دو هزار گوسفند و در محلات خارج يكهزار و پانصد رأس كشته مى شود.

البته در اين حساب نود رأس گوسفندى كه همه روزه در مطبخ شاهى ذبح مى شود بشمار نيامده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 45

شاردن در سفرنامه خويش در ضمن شرح محلات مختلف اصفهان به مساجد و مدارس آن اشاره كرده و مى گويد:

رديف/ نوع ابنيه محله/ خانه مسكونى/ مسجد/ مدرسه/ حمام/ بازار/ كاروانسرا/ قبرستان/ مسافرخانه

1/ محله طوقچى/ 80/-/-/- 4/ چندين/-/-

2/ محله خواجو/ 1111/ 12/ 8/ 20/ 12/ 15/-/-

3/ محله عباس آباد/ 2000/ 12/ 5/ 19/- 24/-/-

4/ محله شيخ يوسف/ 207/ 2/ 2/-/ 2/ 3/ 1

5/ محله بيدآباد/ 882/ 8/-/ 4/ 5/ 11/-

6/ محله دردشت/ 85/ 2/-/-/ 2/-/ 1

7/ محله فلفلچى/ 150/ 2/-/-/ 4/-/-

8/ محله سيّد احمديان/ 158/ 2/-/-/ 4/-/ 1/ 2

9/ محله كرّان/ 28/ 2/-/-/-/ 2/ 2

10/ محله سعادت آباد/-/ 1/-/ چند باب/-/ چند عدد/-

11/ محله شمس آباد/ 611/-/-/-/-/-/ 2

* به صفحات 127 و 142 و 164 و 165 و 169 سفرنامه شاردن مراجعه شود.

الارشاد معادل شهر اردبيل

7- دار الامان معادل شهر كرمان

8- دار الايمان معادل شهرهاى قم و لاهيجان

9- دار الجهاد معادل شهر حيدرآباد

10- دار الخلافه معادل شهرهاى بغداد- طهران

11- دار الدوله معادل شهرهاى كرمانشاهان- اصفهان

12- دار السرور معادل شهرهاى برهانپور- قزوين- همدان- هرات

13- دار السلام معادل شهر بغداد- بلگرام

14- دار السعاده معادل شهرهاى ابرقو (ابر كوه)- زنجان

15- دار السلطنه معادل شهرهاى اصفهان- تبريز- تهران- قزوين- هرات و لاهور

16- دار السته معادل شهر قزوين

17- دار الصفا معادل شهر خوى

18- دار العباد معادل شهر خوى

19- دار العلم معادل شهرهاى اصفهان- شيراز

20- دار الفتح معادل شهر استرآباد

21- دار الفضل معادل شهر شيراز

22- دار القدس معادل شهر مشهد

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 47

23- دار الكتب معادل شهر بخارا

24- دار المرز معادل شهرهاى رشت- طبرستان- مازندران- رستمدار

25- دار الملك معادل شهرهاى بغداد- شيراز- تهران- كابل- اصفهان

26- دار المؤمنين معادل شهرهاى استرآباد- كاشان- شوشتر- گيلان- مرو

27- دار الموحدين معادل شهر قزوين- قم

28- دار النشاط معادل شهر اروميه

29- دار الوزراء معادل شهر سمنان

30- قبه الاسلام معادل شهر بلخ- تبريز

31- قصبه الرجال معادل شهر تهران

32- مدينه السلام معادل شهر بغداد

33- مدينه العرفا معادل شهر نائين

34- ملك سليمان معادل شهر شيراز

35- مملكت سليمان معادل شهر شيراز

بيشتر اين القاب را از كتاب دار العلم شيراز نقل نموده و آنچه در آن جا ذكر نشده است حقير در ضمن مطالعه كتب به دست آورده ام.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 48

و مدرسه و مسجدى بدين نام وجود دارد و مدرسه بنام وزير موقوفات «صدر عامه» در آنجاست (داراى مقام صدارت در دوره صفوى)

مراد از آقا شير على همان آقا شاه على دولت آبادى مستوفى شاه عباس كبير مى باشد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 49

در

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 50

حال حاضر در يكى از غرفه هاى مسجد خان در گوشه اى نهاده است اثرى بر جاى نمانده. شاردن در سفرنامه خود ذكر مى كند، هنگامى كه براى كارى به ديدن آقا كافور مى رود وى مرا به مدرسه خود هدايت كرد و در كنار مدرسه كاروانسرا و باغ و بازارچه اى مى باشد و چنين معلوم مى شود كه مدرسه كنار نهر و يا پيوسته به مسجد خان بوده است و تا اين اواخر چنانكه ديده اند و بيان مى كنند در باغى در آن نزديكى ها معروف به «باغ پينه دوزها» طاق نماهائى از اين مدرسه وجود داشته كه اكنون تبديل به خانه هاى مسكونى شده است و اين مدرسه حتما همان جا قرار داشته و نهرى كه اكنون از آنجا مى گذرد از وسط مدرسه عبور مى كرده است، چنانكه از كتيبه به جاى مانده اين مدرسه كه به خط محمّد رضا امامى- خطاط شهير- مستفاد مى شود، اين مدرسه در سال 1069 ساخته شده است.

اين مدرسه به تدريج رو به ويرانى گذارده و از بين رفته است گويا مصالح ساختمانى اين مدرسه هم در ساختمان مساجد جديد به كار رفته است. طبق كتيبه اى از مدرسه مزبور كه در مسجد خان در محله دار البطيخ احمدآباد نگهدارى مى شود معلوم مى گردد كه از آن مدرسه جز همان كتيبه چيزى باقى نمانده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 51

مى دهد كه از آثار دوره صفويّه است و مدرسه هم جايش مشخص نيست و احتمالا متعلق به يكى از هفت مدرسه از بناهاى عصر صفويّه است.

حسين سلطان زاده مى نويسد: «آقا كمال صاحب جمع خزانه شاه سلطان حسين صفوى، مدرسه اى در محله «مستهلك» احداث مى نمايد كه اكنون اثرى از آن بر جاى نمانده است. بر اساس كتيبه اى كه از مدرسه به دست آمده، تاريخ اتمام ساختمان آن در سال 1108 ه. ق. بوده است.

كتيبه در مسجد رحيم خان در خيابان طالقانى، خيابان نارون سابق مى باشد و آقاى عباس بهشتيان «مؤلف كتاب بخشى از گنجينه آثار ملى و از اعضاى انجمن آثار ملى اصفهان» عقيده دارند كه مدرسه آقا كمال احتمالا اول كوچه ى نگارستان نزديك كوى مسرور فعلى و اين حدود بوده و ظاهرا نهر فرشادى از وسط آن مى گذشته است و مطابق كتيبة آن در سال 1108 ساخته شده است «جزء هفت مدرسه دنبال نهر فرشادى مى باشد».

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 52

وجود داشته است كه زير نظر امام جماعت مسجد (مرحوم حاج محمّد ابراهيم قزوينى) به علت خالى از سكنه بودن حجرات، تبديل به شبستان مسجد شده باشد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 54

ايران حيات سياسى مستقلّى پيدا كرده بود.

نخستين مدرسه اى كه در اصفهان داير گشت مدرسه اى است كه شيخ الرئيس ابو على سينا در آن به تدريس اشتغال داشته و اينكه برخى از محققّان قديم گفته اند كه نظام الملك نخستين بانى مدارس است كه متوجّه وجود اين مدارس پيش از عهد نظام الملك نبوده اند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 56

هر يك داراى گنبد و جرزهاى آجرى است، يكى را چهار سوق جنوبى و ديگرى را چهار سوق اسفنديار بيك مى نامند.

چهار سوق اسفنديار بيك در مسير خيابان شاه عباس قرار گرفت و متصدّيان امر بدون توجّه به اهميّت آن چهار سو، آن را خراب كردند و چهار سوى جنوبى هنوز باقى است و ظاهرا محل مدرسه اسفنديار بيك در مجاورت باغ حاج كوكب و يا قسمتى از خود باغ مى باشد. باغ حاج كوكب نيز فعلا تقسيم شده و در آن خانه ساخته اند، حمام فروهر قسمتى از همين باغ است.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] اسفنديار بيك معروف به «انيس» يكى از مشاورين دربار

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 58

شاه عباس كبير بوده كه مقام ايشيك آغاسى باشى يا رياست تشريفات حرم را داشته و در سال 1033 فوت شده است. محل مدرسه او جنب بازار چهار سوق نقاشى و در كوچه اى كه هم اكنون اسفنديار بيك ناميده مى شود قرار داشته است.

[مطابق آنچه در كتاب حسين سلطان زاده آمده] اين مدرسه اكنون وجود ندارد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 59

حسين صفوى است و به طورى كه گفته شد بانى آن مير محمّد اسماعيل خاتون آبادى- جدّ آقايان سادات پاقلعه ى اصفهان- مى باشد.

بناى تكيه همچنان كه نقل شده به شكل مدرسه است نه تكيه، در قسمت جنوبى آن مسجد و قسمت هاى شرقى و غربى، هر كدام سه اتاق و در قسمت شمالى در وسط اتاق و در شمال شرقى منبع و چاه آب و قسمت غربى در ورودى قرار دارد و بقعه مير محمّد اسماعيل دو طبقه و در قسمت تحتانى قبر و در قسمت فوقانى اتاق بزرگى است و تكيه جمعا هفت اتاق دارد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 60

اسماعيل خاتون آبادى بوده است كه از علماى بزرگ آن دوره به شمار مى رفته و صاحب تصنيفات فراوانى است از آن جمله: «تفسير كبير» در چهارده جلد. وفات او در سال 1116 هجرى اتفاق افتاد و كرامات و مقامات بسيار از او نقل مى كنند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 61

است كه يكى را مدرسه افتخار الملك و ديگرى را مدرسه محمّد صالح بيك مى نامند. هر يك از اين دو مدرسه داراى يك حمام متصل و متعلّق به آن است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 62

مدرسه را 28* 30 و تعداد حجراتش را 20 و طلّاب و ساكنين آنرا 14 نفر مى نويسد. اين مدرسه كه تعدادى از حجراتش خراب شده بود در اعداد مدارس قديم درجه ى سوم اصفهان به شمار مى رفت و چند سال قبل اداره آموزش و پرورش در مقام

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 64

خراب كردن بناى آن برآمد بدين منظور كه به جايش دبستان جديدى احداث نمايد وليكن بنابر توصيه ى انجمن آثار ملى از انجام منظور منصرف و دبستان مزبور از زمين معروف به موقوفه «باغ خلفاء» ايجاد گرديد. مدرسه به همّت مردم متديّن و كمك اداره بهداشت تعمير گرديد و اكنون داير و طلبه نشين است ليكن فعلا يك طبقه مى باشد و طبقه ى دوم آن خراب گرديده است.

نگارنده گويد: اين مدرسه را اداره اوقاف خراب كرد و آجرهاى آنرا به يهوديان فروخت و كنيسه ى يهود كه در فلكه شاه عباس مقابل «مسجد الاقصى» قرار دارد از آجرهاى اين مدرسه ساخته شد و زمين آنرا نيز در مزايده اى كه اداره اوقاف برگزار كرد، يك نفر يهودى برنده شناخته شد؛ ليكن به همّت اهل محل و اقدامات مرحوم حاج شيخ مهدى نجفى و توصيه ى انجمن آثار ملى معامله نشد و فعلا مدرسه داراى چهار حجره و طلبه نشين است.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] علت ديگر آن است كه چون آن شيخ محمّد تقى الماسى- داماد مجلسى- بوده به اين نام معروف گشته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 65

در كتاب «از سلاجقه تا صفويه» (صفحه 224) مى نويسد مدرسه امامى، اين مدرسه از ابنيه ى زيبا و با آب و رنگ اصفهان است كه در جوار بقعه و مزار بابا قاسم واقع شده و بيشتر اهميّت اين بنا از نظر ساختمان و كاشى كارى و كتيبه هاى معرّق و ممتاز آن مى باشد كه نظير تزئينات آن فقط در بناى بابا قاسم ديده شد. كتيبه آن مدرسه كه تاريخ ساختمان آن را دربردارد ناقص و قسمتى از آن ريخته است از آنجا كه اين بنا شباهت كافى به ساختمان بقعه بابا قاسم دارد مى توان سال 725 هجرى را تاريخ بنا دانست.

در كتاب گنجينه آثار تاريخ اصفهان (صفحه 307) مى نويسد: مدرسه بابا قاسم، يكى از بناهاى معروف اصفهان است كه مزارش پس از چند قرن هنوز زيارتگاه مشهورى به شمار مى رود بابا قاسم اصفهانى است ...

مدرسه بابا قاسم كه آن را مدرسه اماميّه نيز مى نامند، بناى زيبايى است كه حياطى در وسط و چهار ايوان و اتاقهايى كه حجرات طلّاب بوده است در اطراف خود دارد.

ساختمان اين مدرسه كه از قديمى ترين مدارس موجود طلبه نشين اصفهان است دو طبقه است و در طبقه دوم نيز حجراتى دارد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 66

نكته اى كه در بناى اين مدرسه قابل توجه است، آنكه در رأس اسپر ديوار شمالى اين مدرسه، در ته شمسه، بخش ثلث سفيد بر زمينه ى لاجوردى نوشته شده: لا اله الا اللّه، محمّد رسول اللّه حقّا.

شمسه وسط اسپر از ده مربع كوچك تشكيل شده كه در هر مربع به خط سفيد معرّق بر زمينه كاشى لاجوردى يكى از اسامى زير نوشته شده است: ابو بكر، عمر، عثمان، على،

طلحه، زبير، سعد، سعيد، عبد الرحمن، ابو عبيد و در حاشيه اطراف اسپر به خط بنائى با كاشى معرق فيروزه اى بر زمينه آجرى صلوات بر چهارده معصوم نقش شده است.

تاريخ بناى مدرسه در كتيبه خراب شده وليكن عدد آحاد آن كه پنج باشد موجود است و رقم مات آن نيز ظاهرا سبع مائه بود و بر حسب قرائن عشرات نيز عشرين باشد يعنى سال بناى مدرسه 725 هجرى مى باشد.

شيعه بودن برخى از باباها محلّ تأمّل است از جمله: بابا قاسم كه در خطوط كاشى كارى بالاى در جنوبى- مدخل مقبره- در شمش شمسه كوچك به خط ثلث پوسته شده بر زمين لاجوردى اسامى اللّه، محمّد، ابو بكر، عمر، عثمان، على ديده مى شود كه سه كاشى آن را بعدا شكسته اند و جاى آن معلوم است و آنچه در مدرسه اماميّه و بقعه بابا قاسم صلوات بر چهارده معصوم است از يادگارهاى دوران صفويّه است. مدرسه چون در جنب بقعه بابا قاسم بنا گرديده و سال بنا نزديك به همديگر است (مدرسه 725 و بقعه 741) به نام بابا قاسم شهرت دارد و چون نام خلفاى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 67

راشدين و عشره مبشره در آن جا ذكر گرديده است. بعدا جهت رفع اين توهّم كه اين مركز ارتباطى به اهل سنّت ندارد، آنجا را اماميّه گفته اند.

خطوط ضلع شرقى مدرسه از جنوب به شمال در داخل مقرنس هاى ايوان اول اين ضلع در اشكال مربع به خط بنايى با كاشى سفيد معرّق بر زمينه ى لاجوردى نوشته شده «لا اله الا اللّه، و محمّد، و على و حسن و حسين»

بر دو جانب ايوان بزرگ وسط اين ضلع به خط

بنايى لاجوردى و فيروزه اى بر زمينه شطرنجى آجرى در هم نوشته شده است «قل استغفر اللّه». در داخل مقرنس هاى ايوان چهارم اين ضلع به خط كوفى آجرى بر زمينه فيروزه اى در يك لوحه نوشته شده «الملك اللّه» و به خط كوفى فيروزه اى و سفيد بر زمينه آجرى «الملك اللّه» و داخل ايوان به خط آجرى بر زمينه فيروزه اى در يك طرف «اللّه» و در طرف ديگر كلمه «اكبر».

در زير مقرنس هاى ايوان پنجم اين ضلع به خط بنايى با كاشى معرّق بر زمينه سبز در وسط نوشته شده «الصلوة نور المؤمن» و در طرفين به خط كوفى سفيد بر زمينه لاجوردى اسامى «اللّه»، «و محمّد» «و على»، «و حسن»، «و حسين» نوشته شده است.

ايوان شمالى:

در بين حاشيه و متن طاق ايوان در يك شش ضلعى كه بدون زمينه است و همه تزئينات خطى است شش كلمه على نوشته شده كه سه كلمه سفيد و بقيه لاجوردى رنگ است. قسمت عمده تزئينات طاق فرو ريخته فقط چهار مربع باقى مانده:

در يك مربع به خط بنايى آجر معرق در زمينه فيروزه اى «و حسن»، «و حسين» در

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 68

يك مربع به خط سفيد معرق بر زمينه لاجوردى «عمل الشيخ محمّد بن عمر» در دو مربع به خط بنايى سفيد بر زمينه لاجوردى «الدنيا راحه»، «و تركها راحه» در وسط هلال طاق اين ايوان در يك شمسه به خط كوفى فيروزه اى سوره اخلاص نقش بسته در حاشيه هاى پراكنده در متن به خط بنايى فيروزه اى بر زمينه لاجوردى آبى نوشته شده:

«تسبيحات حضرت زهراء» ذكر سجده و ركوع «العظمة للّه»، «سبحان اللّه الفرد الصمد»، «سبحان الملكوت». در مقرنس هاى

پايين اسپر در يك مربع بزرگ «اللّه» و به خط بنايى سفيد معرق بر زمينه ى لاجوردى سوره ى اخلاص نوشته شده و در چهار لوحه به خط بنايى سفيد و لاجوردى سه رگى بر زمينه فيروزه اى نوشته شده: «اللّه ربّى»، «محمّد نبىّ»، «الحكم للّه»، «الحمد للّه». در يك شش ضلعى به خط كوفى با كاشى سفيد معرق بر زمينه مشكى نوشته شده «محمّد»، «ابو بكر»، «عمر»، «عثمان»، «على» بر جانب شرقى ايوان شمالى به خط بنايى شطرنجى لاجوردى و فيروزه اى بر زمينه آجرى به طور درهم و مكرّر جمله «سبحان اللّه» و بر جانب غربى جمله «الحمد للّه». تزئينات ديوارهاى اين ايوان را تشكيل مى دهد. در داخل ايوان كوچك واقع در مشرق ايوان بزرگ شمالى به خط بنايى با كاشى سفيد معرق بر زمينه لاجوردى نوشته شده «الدنيا ساعه و جعلنا طاعه» در داخل ايوان كوچك غربى به خط بنايى سفيد بر زمينه لاجوردى نوشته شده: «اللّه»، «محمّد»، «على».

ضلع غربى مدرسه بابا قاسم:

در اين ضلع از شمال به جنوب نقوش ايوان كوچك اول در اين ضلع تزئيناتى است.

در ايوان كوچك دوم در يك مستطيل به خط بنايى سفيد معرق بر زمينه كاشى لاجوردى نوشته شده «اللّه ربى». ايوان بزرگ ضلع غربى مدرسه در وسط اين ضلع واقع است و خطوط تزئيناتى آن به خط بنايى شطرنجى فيروزه اى و لاجوردى بر

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 69

زمينه آجرى به طور درهم تكرار جمله «لا اله الا اللّه» در ايوان كوچك چهارم در زير مقرنس ها به خط بنايى با كاشى معرق سفيد بر زمينه لاجوردى نوشته شده «محمّد نبى». در ايوان كوچك پنجم در پنج شكل مربع به

خط بنايى با كاشى سفيد معرق بر زمينه لاجوردى نوشته شده «يا اللّه»، «محمّد»، «حبيب اللّه»، «اللّه ربى»، «و على» در داخل مقرنس هاى ايوان بزرگ ضلع جنوبى مدرسه بابا قاسم در يك مربع كوچك به خط بنايى فيروزه اى معرق بر زمينه آجرى نوشته شده است «محمّد»، «و على».

تزئينات داخل ايوان به خط بنايى شطرنجى لاجوردى و فيروزه اى بر زمينه آجرى تكرار جمله «و اللّه اكبر» است. گنبد و محراب مدرسه در اين ضلع واقع است و بر ديوار شمالى محوطه زير گنبد در يك لوح به شكل مستطيل به خط بنايى با كاشى معرق لاجوردى بر زمينه سفيد نوشته شده است: «عمل الشيخ محمّد عمر» و در رأس قسمت داخلى گنبد به خط بنايى با كاشى فيروزه اى معرق بر زمينه آجرى عبارت: «قال اللّه عزّ و جلّ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً».

ايوان كوچك غربى اين ضلع داراى نقوش تزئيناتى است ولى در زير مقرنس هاى ايوان كوچك شرقى كه تزئينات فوقانى منتهى اليه دالان ورودى را سمت صحن تشكيل مى دهد. در الواح كوچك به شكل مربع مستطيل به خط بنايى معرق سفيد بر زمينه لاجوردى نوشته شده: «قال النبى عليه السلام»، «الحكمه اللّه»، «الدنيا جيفه و طالبها كلاب».

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 70

كتيبه قرآنى مدرسه بابا قاسم مورخ سال 725 هجرى داخل ايوان هاى بزرگ چهارگانه شمالى و جنوبى، شرقى و غربى مدرسه بابا قاسم با كتيبه هاى زوجى كه شامل آيات قرآنى مى باشد تزئين شده. سطرهاى بالا به خط كوفى با كاشى معرق فيروزه اى بر زمينه لاجوردى شامل سوره «دهر» است كه ابتداى آن ضلع شرقى ايوان شمالى است و پس از گردش

به دور مدرسه در هلال ايوان بزرگ شرقى ختم مى شود و در آخر سوره فقط جمله «صدق اللّه» نوشته شده است.

سطرهاى پائين به خط ثلث با كاشى سفيد معرق بر زمينه لاجوردى شامل سوره «فتح» است كه ابتداى آن ضلع شرقى ايوان شمالى در زير كتيبه كوفى است و به آخر هلال ايوان كوچك دوم ضلع غربى «از شمال به جنوب» ختم مى شود.

و در آخر كتيبه سال تاريخ آن كه ناتمام و لا يقرء مى باشد، نوشته شده است. گويا بر حسب تصادف قسمت آخر اين كتيبه كه سال تاريخ بنا در آن جا نوشته بوده، خراب شده است. كلمه ى خمس كه رقم آحاد سال تاريخ است به خوبى خوانده مى شود و بعد از آن حرف اول رقم م آ ت نيز كه مسلما «سبعمائه» بوده، ديده مى شود لكن رقم عشرات آن قابل خواندن نيست و به هر حال مى توان حدود تقريبى بناى ساختمان مدرسه را به سال 725 هجرى تعيين كرد. «كتاب آثار تاريخى اصفهان»

[تاريخ فرهنگ اصفهان] يكى از باباهاى معروف اصفهان كه مزارش پس از چند قرن هنوز زيارتگاه مشهورى به شمار مى رود، بابا قاسم اصفهانى است كه در ابتداى قرن هشتم هجرى مى زيسته و از مردان سالك در راه حقيقت بود و در زمان خود شهرت

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 71

و محبوبيّت داشته است يكى از مريدان معروف او به نام سليمان ابن الحسن طالوت دامغانى براى استاد خود بابا قاسم اصفهانى در سال 725 هجرى مدرسه اى ساخته است كه بابا قاسم در آن مدرسه به تدريس مشغول بوده و پس از وفات وى در سال 741 هجرى كنار اين مدرسه آرامگاه

او را بنا كرده است.

متأسّفانه اين مدرسه متروك و در حال ويرانى است و مساحت آن 50* 60 متر مى باشد «مدرسه اماميّه در اصفهان، خيابان هاتف واقع مى باشد».

اخيرا يكى از شخصيت هاى حوزه علميه اصفهان «حضرت آيت اللّه حاج حسن امامى» اين مدرسه را تعمير اساسى نموده و اكنون محل سكونت طلّاب گرديده، بعد از آنكه سال هاى طولانى از اختيار حوزه ى علميّه بيرون بوده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 72

معروف است دو حديث از احاديث نبوى كه عموما در مدارس نوشته مى شود به خط ثلث برجسته سفيد بر زمينه آبى آسمانى گچ برى شده است.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] در سال 1315 بوسيله مرحوم سيّد على نقى امامزاده اسماعيل داير گرديد. اين مدرسه در احمدآباد، مقابل سراج الملك با مشاركت دو نفر معلم مدّتى اداره و سپس منحل گرديد و چندان معروف نگشت.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 74

قديمى چهارسو قرار داشته كه اكنون به خانه هاى مسكونى تبديل شده است.

[كتاب حسين سلطان زاده] شاردن درباره اين مجموعه مى گويد مدرسه معمورى به همين نام شاه حسن است كه قبرش در آنجاست و نيز مسجد و حمام و بيمارستان درويشان در اينجاست كه همه را سلطان حسن ساخته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 77

80

چون شيرى سنگى در آن محل وجود داشته كه شهرت محلّى داشته- اما در موقع احداث خيابان جديد تمام آثار اين محل از سردرب و شير از بين رفته است- قرار داشته به مدرسه پاشير و چون بانى آن باقر نام داشته است، مدرسه باقريّه خوانده شده است. ثبت تاريخى اين مدرسه در گردش ادارى است. در كتاب «گنجينه آثار تاريخى اصفهان» (صص 358- 359) مى نويسد: يك مدرسه قديمى كه سابقا تزئيناتى از نوع كاشيهاى معرّق داشته است به نام مدرسه دربكوشك يا «باقريّه» در

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 82

مجاورت سردر مزبور و قبرستان سابق درب كوشك واقع شده كه طلبه نشين و فعلا هيچگونه تزئيناتى ندارد.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] كتيبه سردر آن فرو ريخته ولى اسكلت بنا همچنان سالم مانده است، تنها نامى كه دليل بر مدرسه باقريّه است كتيبه دور سنگاب كوچكى است كه در داخل مدرسه موجود است و تاريخ وقف آن محرم سنه 1276 هجرى قمرى است. به فارسى چنين نوشته «وقف مدرسه باقريّه من محله درب كوشك». در اين مدرسه كه اكنون نيز تعدادى از حجراتش (حدود 16 حجره) قابل استفاده است عدّه اى از طلّاب اقامت دارند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 83

بزرگ بوده است كه ظاهرا جزيى از قبرستان محله بيدآباد محسوب مى شده و آثار قبرستان تا سالهاى اخير باقى بوده كه قسمتى از آن در جنوب دروازه كوشك قرار داشت كه به صورت درمانگاه صحّت و خانه و غيره تبديل شده است. در پاى دروازه، شيرى سنگى بر روى يكى از قبور قرار دارد كه هنوز باقى است و بدين مناسبت اطراف آن را پاى شير و يا «پاى شير دركوشك» مى گويند. تا حدود هفتاد سال قبل چندين بقعه از آثار قديم وجود داشته كه يكى پس از ديگرى توسط مالكين خانه هاى اطراف خراب شده و جزء خانه هاى خود نمودند از آن جمله بقعه اى بسيار نفيس و بزرگ بوده كه در خانه يكى از شاهزادگان قاجار قرار گرفته و به دست مشار اليه از بين رفت، اما قبرستانى كه در اينجا يادآور مى شود از قسمت مشرق تا مسجد ذكر اللّه بوده و محل مسجد محل نمازگزاردن بر مردگان بوده است و به همين مناسبت آنجا را «ذكر اللّه» گفته اند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 84

شرح مدرسه را با عنوان «مدرسه درب كوشك» بيان خواهيم نمود. در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران نسخه اى از كتاب «سفينة النجاة» تأليف محمّد بن عبد الفتاح تنكابنى معروف به فاضل سراب موجود است (صفحه 1991 جلد دهم) كه آنرا ابو الحسن بن مير يحيى كسكرى در روز چهارشنبه 26 ربيع الثانى سال 1103 در اين «مدرسه درب كوشك» به اتمام رسانيده است و اين تاريخ تقريبا ده ماه از تاريخ تصنيف كتاب مزبور مى گذرد. تاريخ تأليف چهاردهم جمادى الثانى سال 1102 هجرى است. در اين اواخر مرحوم حاج ملّا حسين على صديقين فرزند

مرحوم آقا محمّد ابراهيم بن محمّد ربيع عالم زاهد، متقى (متوفى به سال 1368) در آن تدريس مى نمود. ديگر از مدرسين اين مدرسه، مرحوم آقا ميرزا على اصغر بن حاج ميرزا محمّد باقر شريف است كه پس از آنكه سالها در مدرسه ميرزا مهدى ساكن بود بدين مدرسه انتقال يافته و تا آخر عمر سطوح فقه و اصول را تدريس مى نمود. در سال 1384 وفات يافت و در تخت فولاد مدفون گرديد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 85

نوشته لكن از تعداد حجرات و طلّاب آن نام نمى برد. همچنين در صفحه 71 مى گويد: مكتب آقا ميرزا على (شايد منظور ميرزا على آقا شيرازى مفسّر بزرگ نهج البلاغه است) در آنجا داير است كه بيست و هفت نفر در آنجا درس مى خوانند.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] اين مدرسه يك طبقه و داراى فضاى كوچك مشتمل بر ده حجره و اكنون غير مسكونى مى باشد و طلبه اى در آن ساكن نيست و داراى شبستانى است كه بصورت مسجد از آن استفاده مى شود. اطراف صحن مسجد با كاشى هاى هفت رنگ تزئين شده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 87

و تعلّم اشتغال داشته اند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 90

و بانى آن داشته باشد، در آن موجود نيست. مدرسه ى تركها در محله درب كوشك، مدرسه اى قديمى به نام مدرسه تركها واقع شده كه ضمن كوچكى با نماهاى كاشى كارى و حجراتى در اطراف دارد. در كتاب «بخشى از گنجينه آثار ملى» (صفحه 111) مى گويد:

نزديك بودن آن به سردر تاريخى دركوشك- از بناهاى سال 902- مى رساند كه اين اثر از زمان آق قويونلوها است و كلمه تركها هم بيشتر اين مطلب را تاييد مى كند.

كتاب «تاريخ اصفهان و رى» (صفحه 122) مى گويد: مدرسه تركها را نه در ميان در كوشك و محله نو «بلكه ميان دركوشك و بازارچه رحيم خان» كه به عهد تراكمه آق قويونلو برمى گردد ساخته شده بود و زمان قاجاريّه، حاج محمّد ابراهيم تاجر آن را تعمير كرد و موقوفاتى برايش تعيين نموده كه امروز در دست نبيره اش حاج محمّد على شريفيان است. تعميرات و تزئينات اين مدرسه به سبك مدارس صفوى است و بنابر آنچه گفته شد، متأسّفانه تاريخ مرمّت اين مدرسه از بين رفته و تنها

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 92

سندى كه از تعميرات صفوى باقى مانده، سنگابى است از سال 1081 هجرى قمرى يعنى در زمان شاه سليمان صفوى.

[مرحوم جناب در كتاب «الاصفهان» (صفحه 86) طول و عرض اين مدرسه را 22* 20 ذرع و تعداد حجرات آنرا سيزده و طلّاب آنرا 3 نفر مى نويسد.]

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 93

تأليف ابن سينا را به خط نسخ كتابت نموده است. نسخه به شماره 2778 در كتابخانه عمومى اصفهان موجود است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 94

مدرسه را 50* 80 و تعداد

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 95

حجرات آن را 67 و تعداد طلّاب آنجا را 50 نفر مى نويسد. اين مدرسه از مدارس آباد و داراى 67 حجره و چندين مدرس بوده و شعبه اى از مادى مدنين از آنجا مى گذرد و هميشه مركز بحث و تدريس و اقامه جماعت بوده «مدرسه جدّه كوچك». در بازار قهوه كاشيها «بازار منجم» چند اثر تاريخى وجود دارند كه عبارتند از: 1- سراى منجم 2- مسجد ساروتقى 3- مسجد جدّه كوچك 4- بازار قهوه كاشيها و چهار سوى آن كه همگى غير از مدرسه از آثار خيريّه ساروتقى مى باشد.

مدرسه جدّه به موجب سنگ نوشته اى كه بر ديوار يكى از حجرات شمالى مدرسه منصوب است از آثار جدّه پادشاه به نام دلآرام خانم و به سال 1057 بنا گرديده است. كتيبه سردر مدرسه به سال 1056 و به خط محمّد رضا امامى خطاط معروف است. مدرسه را دلآرام خانم در عهد شاه عباس دوم بنا كرده و ثواب آن را هديه به روح صفى ميرزا قرار داده است. آقاى بلاغى مى گويد: مدرسه در طبقه تحتانى داراى 16 حجره و در طبقه فوقانى 19 حجره دارد كه جمعا 35 باب حجره مى شود، ليكن مرحوم جناب در «الاصفهان» (صفحه 68) طول و عرض آن را 25* 25 و حجرات آن را 38 و طلّابش را 25 نفر مى نويسد.

به ظنّ نگارنده، بانى مدرسه جدّه كوچك «جده مادرى پادشاه» و بانى مدرسه جدّه بزرگ «جدّه پدرى شاه عباس دوم» مى باشد و به همين مناسبت آن را كوچك و بزرگ ناميده اند. مدرسه از دو قسمت تشكيل شده و در قسمت شمالى

فضاى نسبتا كوچكى است كه مدرس و شبستان مدرسه مى باشد. برخى از مطّلعين اظهار نظر مى كنند كه ساختمان مدرسه قبلا كاروانسرا بوده و دلآرام خانم با جزيى تغييرى كه در ساختمان آن داد، آنجا را به صورت مدرسه درآورده و وقف طلّاب علوم دينى از

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 96

شيعه ى اثنى عشرى قرار داد. مدرسه جدّه كوچك از مدارس معمور و طلبه نشين اصفهان و هميشه جمعى از بزرگان علم و حكمت و فقه و اصول در آن ساكن و به بحث و مطالعه و تدريس مشغول بوده اند.

به علّت اهميّت نمازخانه، در هر دو مدرسه بزرگترين فضا را به نمازخانه اختصاص داده اند اين دو مدرسه چهار ايوانى است. نماى كلى ايوان هاى شمالى و جنوبى مدرسه جدّه بزرگ شامل يك قاب مستطيل شكل عمودى در هر ايوان است كه دهانه اى با قوس جناغى را دربرمى گيرد. در طرفين اين قاب مستطيل شكل را دو قاب باريك در برمى گيرد كه سطوح آن با چند طاق نماى كور و نغول از يكنواختى خارج گرديده است. اين دو قاب تأثير قوسى شكل ايوان را در نما افزايش مى دهد.

رخبام ايوان ها در اين مدرسه با رخبام ساير نماها در يك راستا قرار گرفته اند ولى داراى تزئينات پركارى هستند و با اين كار تأكيد معمار بر ايوان در نماسازى را نشان مى دهد.

رخبام طاق ايوان ها در مدرسه جدّه كوچك از مابقى رخبام صحن مرتفع تر است.

اين شيوه تأكيد معمار بر ايوان را در نماسازى نشان مى دهد «كتاب گنجينه تاريخى اصفهان»

گنجينه سردر مدرسه جدّه كوچك كه تعدادى حجرات طلبه نشين دارد و پشت بغل هاى نماى اطراف عمارت دو طبقه آن تزئينات كاشى كارى نيز دارد به خط ثلث سفيد

معرق بر زمينه كاشى لاجوردى رنگ به قلم محمّد رضا امامى نگارش يافته به سال 1056 هجرى شمسى است.

مدرسه جدّه بزرگ در بازار اصلى اصفهان واقع شده و نهر آبى از وسط آن مى گذرد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 97

اطراف صحن كاشى كارى شده، داراى دو طبقه حجرات طلبه نشين است. در دوره سلطنت شاه عباس دوم در سال 1058 هجرى بنا شده. كتيبه به خط ثلث سفيد با كاشى معرق به زمينه لاجوردى رنگ به قلم محمّد رضا امامى به سال 1058 نوشته شده است.

اين مدرسه در قسمتى از بازار بزرگ اصفهان به نام قهوه كاشى هاى واقع شده. به موجب يك كتيبه كه بر لوحى از سنگ مرمر به طول 95 عرض 70 نقش بسته و بر ديوار يكى از غرفه هاى شمالى مدرسه نصب شده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 98

در اصفهان است و تاريخ بناى آن 725 هجرى مى باشد. مدفون در بقعه سيّد شهيد جعفر بن شمس الدّين حسن بن عماد الدّين بن حسين بن محمّد بن على بن الحسين (ع) (متوفى در نيمه محرم 725) مى باشد.

شاردن در سفرنامه خود (صفحه 75) مى نويسد: از اينجا گذشته [ميدان مير] به مسجد و حمام و قبرستان ميرزا اسماعيل [مقصود امامزاده اسماعيل] مى رسيم پس دو گرمابه است، يكى حمام شاهزاده خانم و ديگرى حمام داروغه كه متصل به

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 99

مقبره بزرگى است كه مدفن بى بى بيگم دختر شاه حسن [منظور اوزون حسن آق قويونلو] است. بعد به مدرسه جعفريه كه با وجود قدمت ساختمان بسيار زيباست، مى رسيم، نقاط مهمّ اين مسجد «مدرسه»، از سنگ مرمر و كاشى بنا شده است.

مرحوم انصارى در «تاريخ اصفهان و رى» (صفحه 190) درباره نسب او مى گويد:

جعفر بن مرتضى و نسبش سيّد حسن بن حسين بن محمّد بن على بن الحسين مى رسد كه با امامزاده احمد از نژاد حضرت امام باقر (ع) مى باشد ...

معلوم مى شود شهادت آن «پدر و پسر» مربوط به خيلى سالها پيش بوده و «امير حسين چوپانى» از امراى قرن هشتم به دليل علاقه به تشيّع، اين بنا را برپا نموده و درباره مدرسه جعفريّه مى نويسد: مدرسه بزرگ نيز جنب آن بود، داراى حجرات و كاشى كارى هاى شگرف كه از همه كاشيها بهتر مى نمود و آن مدرسه را مجاورين جزء خانه هاى خود نموده و كاشيها نيز مانند ساير كاشيها و عتيقه جات راه برونى گرفت و از اين عبارت مستفاد مى شود كه مدرسه تا زمان مرحوم انصارى (مرحوم انصارى در سال 1355 ه. ق. وفات نموده است) وجود

داشته و ايشان آن جا را ديده اند و بعدها از بين رفته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 100

«النصر» بر آن نقش بسته است و به خط نستعليق سفيد بر كاشى لاجوردى رنگ دو بيت شعر نوشته شده است.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] آرامگاه جلال الدين محمّد حكيم بانى مدرسه در يكى از حجرات اين مدرسه مى باشد. اين مدرسه يك طبقه است و اكنون طلّاب در آن سكونت دارند و جزء مدارس درجه دوم اصفهان محسوب مى شود.

در زمان شاه سلطان حسين تعداد حجره هاى آن 14 عدد مى باشد. رخبام طاق ايوان ها در اين مدرسه از مابقى رخبام صحن مرتفع تر است. اين شيوه تأكيد معمارى ايوان را در نماسازى نشان مى دهد. براى زيبايى، مقرنس كارى سردر اين مدرسه با آجر آبساب داده شده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 102

به قرن هفتم) ص 17 اين آثار را از او ذكر مى كند:

«مجمع البحرين» و «مطلع السعادتين» و «الكسير السّعادتين» وى محقّقان بزرگى چون: خواجه نصير الدّين طوسى و ابن ميثم بحرانى را در دامان خود پرورده است (براى آشنايى با اين خانواده مى توان به مجله يادگار، سال پنجم، شماره 5 و 6 و كتاب «دانشمندان و بزرگان اصفهان»، صص 57- 58 و «آثار ملى اصفهان» ص 48 مراجعه نمود).

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 103

ساختمان آن در عصرى آغاز شده است كه فن معمارى و صنعت كاشى كارى و تزيينات ساختمان در ايران به درجه كمال رسيده بود.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 104

به فرمان شاه سلطان حسين صفوى از آخرين شاهان اين دوران در سال 1118 بنياد اين بناى باشكوه گذاشته شده و چون شاه نام برده، خود از دوست داران علوم و صنايع بوده، و نزد دانشمندان زمان به فراگرفتن علوم و فنون مى پرداخت؛ از اين رو بر آن شد كه اين مدرسه كه محل سكونت طلّاب علم و جاى تعليم و تعلم و بحث و تفحّص مسائل علمى است از هر جهت در نوع خود ممتاز و بى نظير باشد تا آنجا كه بنا بر نقل مشهور پس از پايان يافتن ساختمان مدرسه، يكى از حجرات را براى خود اختصاص داد كه اكنون هم آن حجره با تزئينات خاص از ساير حجرات ممتاز و سالم و بى عيب باقى مانده و به نام آن شاه بدبخت و تيره روز مشهور است.

مى گويند وى در حجره مذكور كه در انتهاى شمال غربى مدرسه واقع است براى مطالعه و مباحثه و مذاكره با مدرسين و طلّاب حاضر مى شده است. در كتيبه ى منظومى كه به خط نستعليق بسيار زيبا در داخل دالان وجود دارد اشاره به شعرى كه مشتمل بر ماده تاريخ اتمام بنا مى باشد، شده است. ضلع غربى مدرسه كه مشتمل است بر سردر بسيار عالى و كاشى كارى نفيس و ظريف و نماى زيباى 17 دهانه ايوان دو طبقه كه عقب آن حجراتى است در حاشيه خيابان چهارباغ قرار دارد و بر زيبايى و شكوه خيابان افزوده است. دور دهانه سردر از كاشى هاى فيروزه اى

و بر

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 105

روى دو پايه سنگ مرمر گلدانى شكل بسيار زيبا قرار گرفته، پهناى دهانه سردر، هفت متر است و در طرفين، دو سكوى مرمر بسيار نفيس و عالى وجود دارد.

در ميان مقرنس كارى هاى بالاى در ورودى روى سوسن وسط نقش طاووسى است كه بال و پر گشوده و در كمال ظرافت و زيبايى است. كتيبه ى بالايى در به نام شاه سلطان حسين صفوى و به خط عبد الرحيم جزايرى به تاريخ 1112 هجرى است. مساحت ساختمان و صحن مدرسه قريب 8500 متر مربع است و صحن آن به شكل مربع است كه طول آن از مشرق به مغرب 5/ 65 و عرضش از شمال به جنوب 5/ 55 متر است. نهر بزرگى كه از شعب زاينده رود است «مادى فرشادى» از وسط آن مى گذرد و چند چنار كهنسال از چنارهاى قديمى آنجا هنوز باقى است.

در چهار گوشه مدرسه چهار زاويه و در داخل مدرسه، موافق ساختمان هاى نظيرش، چهار ايوان وجود دارد. ساختمان مدرسه مثل اغلب مدارس قديمى دو طبقه است و دور تا دور طبقه فوقانى و تحتانى ايوانهاى زيبا و خوش طرحى وجود دارد كه در عقب آنها حجراتى براى طلّاب ساخته شده است. مجموع ايوانهاى تحتانى و فوقانى در داخل و خارج مدرسه و داخل زواياى چهارگانه غير از انبار و اطاق سرايدار داراى 134 حجره مى باشد. تمام حجره ها داراى فرش مخصوص به خود بوده است. ايوان جنوبى مدرسه منتهى به گنبد عظيم و باشكوهى مى شود كه در زيبايى و ظرافت نمونه كاملى از صنايع معمارى دوران پرافتخار صفويّه است و مانند گنبد مسجد شاه و مسجد شيخ لطف

اللّه مايه ى اعجاب و شگفت بينندگان مى گردد.

در دو طرف ايوان، دو مناره به ارتفاع 38 متر ساخته شده كه قسمت فوقانى آنها در

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 106

آنجا كه مؤذن اذان مى گويد با بهترين طارمى هاى چوبى مشبّك تزيين گرديده است.

كاشى هاى فيروزه اى مناره ها نيز بسيار زيبا و خوش منظر است. طول دهانه ايوان 5/ 9 و عرض آن 8 متر است و ارتفاع آن 16 متر مى باشد. گنبد عظيم و باشكوه در عمق اين ايوان قرار گرفته است. در دور گنبد اطراف شاه نشينها و رواقها كتيبه هايى با خطوط بسيار زيبا ديده مى شود.

نمازخانه در اين مدرسه از فضاهاى مهم محسوب مى شده است به همين خاطر بزرگترين فضا را در اين مدرسه به خود اختصاص داده است. اين مدرسه داراى دو نمازخانه است. مقرنس كارى هاى سردر اين مدرسه با كاشى معرّق پوشانده شده است. اين مدرسه چهار ايوانى است حجره هاى طبقه همكف آن داراى پست و يا نيم طبقه اى هستند كه به عنوان انبارى يا محل خواب مورد استفاده قرار مى گيرد.

اين مدرسه (سلطانى) كه آن را شاه سلطان حسين صفوى در چهارباغ قديم عباسى به طرف شرق بنا كرد نام ديگر اين مدرسه، مدرسه مادر شاه مى باشد كه در بين سال هاى 1112 تا 1128 ساخته شده و مساحت آن 12 هزار متر است چهار ايوان به چهار سو دارد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 107

مدارس ايران» با نام مدرسه ى حاج محمّد باقر، ناميده شده است، چون اضافه كردن محمّد به باقر تا حدودى شبهه را برطرف مى سازد و اين دو نام در كتب معتبر آن زمان در كنار يكديگر به كار مى رفته است، هم چنان كه در «تذكره نصرآبادى» (قرن 12) در شرح حال ملّا محمّد امين، متخلّص به «واصل» مى نويسد: «جوان قابل آدمى روشى است، تحصيل علوم نموده، از گيلان به تبريز رفته، با ملّا محمّد امين اسطرلاب ساز، مباحثه داشته، به اصفهان آمده، به مدرسه حاج محمّد باقر مهابادى ساكن و به تحصيل مشغول شده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 108

كتيبه گواه اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 109

اين مطلب است كه ساختمان در عهد سلجوقى ساخته شده ولى بعد از آن در آنجا تعميراتى انجام يافته است و در اين اواخر مرحوم آقا ميرزا ابو القاسم ناصر حكمت، طبيب احمدآبادى صبحها در يكى از حجرات مدرسه به مداواى بيماران و تدريس كتب اشتغال داشت.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 110

را 40 نفر مى نويسد. در سمت شرقى مدرسه كتيبه اى است مشتمل بر دو قسمت، اول شش بيت كه سه بيت اول در قسمت اول كتيبه و سه بيت دوم در قسمت آخر آن به خط نستعليق بر روى كاشى خشتى به خط زرد بر زمينه ى لاجوردى نوشته شده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 114

و مشهد و كربلا

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 115

وجود داشته و دارد و عده اى از آنها نيز كه وضع ماليشان بسيار خوب بود، مدرسه را از دولت خريدارى نموده و به افتخار نام جدّشان در آن تعميراتى مى نمودند و به صورت مدرسه باقى مى گذاردند تا افتخارى بر افتخارشان افزوده شود. معلوم نيست محل مدرسه قبلا نيز مدرسه بوده و به وسيله حاجى تعمير و آباد شده يا احداث از خود حاجى باشد. از افرادى كه در اين مدرسه ساكن بوده اند مى توان به [مرجع بزرگ شيعيان] مرحوم آيت اللّه حاج آقا حسين بروجردى- رحمة اللّه عليه- متوفى 1381 ه. ق. اشاره كرد. [همچنين فقيه و اصولى و محقّق عظيم الشأن، آقاى سيّد محمّد حسن مجتهد اصفهانى (متوفى 1263) از شاگردان ملّا على نورى و حاجى كلباسى بوده و آثارى چون: «مهجة الفؤاد» در 14 جلد در شرح ارشاد علامه و يك دوره فقه در 6 جلد، دارد].

مؤلف دانشمند كتاب آثار ملى اصفهان (در صفحه 44) مى نويسد: گمان مى رود مدرسه كلباسى و مدرسه كوچه كلباسى و مدرسه قرچقاى بيك هر سه يكى بوده است به اين ترتيب كه مدرسه قرچقاى بيك توسط كلباسى تعمير و يا چون در آن مدرسه درس مى داده به نام او معروف شد و در هر حال ديگر اثرى از هيچ كدام نيست.

نگارنده مى گويد: چون همين مؤلف محل مدرسه قرچقاى بيك را در بازار رنگرزان مى نويسد، احتمال اينكه مدرسه حاجى كلباسى با آن يكى باشد از بين مى رود،

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 116

چون بين كوچه كلباسى و بازار رنگرزان مسافت زيادى است. نكته قابل توجه مؤلف دانشمند كتاب آثار ملى

اصفهان (صفحه 489) آن است كه رقابت سختى بين موقوفه مدرسه كاسه گران و مدرسه كلباسى وجود داشته كه درباره ى آن مى نويسد:

26 مزرعه تقى آباد كران اصفهان خريدارى از ميرزا محمّد رضا كلباسى و ميرزا محمّد تقى با توجه به اينكه سال وقف نامه مدرسه مذكور 1104 مى باشد معلوم مى شود كلمه كلباسى تنها شهرت مرحوم حاج محمّد ابراهيم كلباسى عالم معروف قرن سيزدهم نمى باشد و افراد ديگرى نيز بدين نام و شهرت در قرن يازدهم و اوايل قرن دوازدهم معروف بوده اند.

مرحوم جناب در كتاب «الاصفهان» (صفحه 68) طول و عرض اين مدرسه را 30* 35 ذرع مى نويسد و از طلّاب و حجرات آنها نامى نمى برد همچنين در صفحه 71 مى گويد: مكتب خانه آقا شيخ ابو القاسم در آنجا داير است و در آنجا دوازده نفر درس مى خوانند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 117

اول شهر ربيع الثانى سال 1105 در مدرسه حكيميّه نوشته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 120

اللّه جزايرى معلوم مى شود كه ميرزا تقى فرزند محمّد باقر دولت آبادى در سال 1071 هجرى قمرى اين مدرسه را جهت سيّد جزايرى بنا نموده است و هيچگونه اشاره اى به حوّا بيگم نيست، بنابراين بايد گفت مدرسه حوّا بيگم در نزديكى كاروانسراى حوّا بيگم (عوام آن را حبّه بيگم مى گويند) در جنب بازارچه و مسجد جامع جعفر آباده اى بوده است و غير از مدرسه ميرزا تقى دولت آبادى مى باشد. حوّا بيگم دختر شاه عباس كبير مى باشد. در تاريخ پنج شنبه پانزدهم شوال المكرم سال 1393 قمرى با يكى از فضلا كه در سابق ساكن بازارچه حاج محمّد جعفر آباده اى بود درباره مدرسه ميرزا تقى صحبت شد، ايشان اظهار داشتند كه من در زمان كودكى به اتفاق پدرم- كه از علماى محل بود- به مدرسه ميرزا تقى كه در تصرّف حاج شيخ حسن بود، مكرّر مى رفتم. مدرسه بسيار بزرگى بود و در دو طرف دو حياط خلوت داشت، و معروف بود كه مدرسه چهار در خروجى داشته يكى در كوچه آردفروشان كه به يكى از اين خلوتها باز مى شد و ظاهرا همان مدرسه حوّا بيگم بوده كه به مدرسه ميرزا تقى راه داشته و بعدا هر دو باير و خراب شده است. ضمنا نامبرده اظهار مى داشت كه در اسپريس چاه گاه مدرسه سنگ نبشته بزرگى را از زير خاك درآورده اند كه مربوط به مدرسه بود ليكن در آن تاريخ سنّ من، مقتضى آن كه مطالب را بخوانم و در خاطر بسپارم، نبود و اكنون معلوم نيست آن سنگ نبشته چه شد و در كجا مى باشد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 122

خارج درب دروازه حسن آباد

علّت نام گذارى: محل ساخت مدرسه

[مهدوى] در خارج درب دروازه حسن آباد اصفهان در قرن دوازدهم مدرسه اى بوده و ظاهرا ارتباط با خاندان صفويّه داشته است. به نظر نگارنده مقصود از اين مدرسه، مدرسه مريم بيگم (دختر شاه صفى) و واقف كتاب «مختلف الشيعه»، تأليف علّامه حلّى به شماره 1472 كه در كتابخانه ى مركزى دانشگاه تهران موجود مى باشد نيز مشار اليه مى باشد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 123

و رى» در ضمن وقايع سال 888 با اندكى اختلاف آمده: وفات صدر الدين محمّد طيب زيبرى اصفهانى كه نسبت آقا محمّد صادق مؤلف كتاب «شاهد صادق» به او مى پيوندد ظاهرا فرزند بانى مدرسه بوده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 127

خلاف شرع و عرف گرديده و مردمان ولگرد و هرزه در آنجاها به خيال آسوده مشغول قمار بوده اند. لهذا مرحوم حاج شيخ محمّد باقر مسجد شاهى و شيخ محمّد باقر فشاركى- دو مجتهد بزرگ اصفهان- و جمعى ديگر از مجتهدين حكم كردند كه باقى مانده ى آنجاها را خراب كرده و مصالح آن را در مسجدهاى شهر بكار برند. اين حكم به نظر برخى از مقدّسين گران آمده و در اين مورد از مرحوم حاج ميرزا محمّد حسين شيرازى استفتاء نمودند؛ چون خبر به شيخ محمّد باقر نجفى رسيد بالاى منبر گفت: مردم هر كس كه مى خواهد از جناب ميرزا استفتاء كند

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 129

صورت آن را چنين بنويسد: مدارس و مساجدى مخروبه بود و شيخ محمّد باقر نجفى دستور خراب كردن آن را داد، آيا عمل او صحيح بوده يا خير؟ نگارنده گويد:

مراد از تقرّب خان، حكيم داوود بانى مسجد حكيم است كه در هندوستان بدين نام شهرت داشته است. مطلب ديگرى كه مى توان از بيان نصرآبادى استفاده كرد آنكه مير علاء الدين حسين خليفه سلطان در مدرسه خواجه محبت تدريس مى نموده است.

[كتاب حسين سلطان زاده] از اين مدرسه در حال حاضر اثرى باقى نمانده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 130

بسيار بزرگ بود و حدود آن از طرف مغرب به باغ نقش جهان «ميدان نقش جهان فعلى» و از جنوب به مسجد شيخ لطف اللّه و از طرف مشرق باغ بزرگى را شامل مى شده و تا شمال محل فعلى «سراى بيگدلى» وسعت داشته است. خواجه ملك از بزرگان اصفهان است كه در زمان شاه اسماعيل مى زيسته و اين مدرسه به نام او بوده است و او اين مدرسه را توسعه مى دهد و سرائى هم در كنار آن بنا مى كند. هنگامى كه شاه عباس كبير در اولين سفر خود (در سال 998) به اصفهان آمد. مردم بى نهايت از او طرف دارى و استقبال كردند و بعد از سه روز كه در معرض مردم ظاهر شد تا او را ببينند مردم باز اظهار كردند كه شاه را نديديم و قرار بر اين شد كه شاه روى بام مدرسه خواجه ملك بايستد و مردم از باغ نقش جهان او را تماشا كنند. شرح تظاهرات عجيبى كه مردم اصفهان آن روز براى شاه عباس صفوى كردند در كتاب «زندگانى شاه عباس كبير» تأليف نصر اله فلسفى به گونه اى مفصّل آمده است.

مرحوم صدر هاشمى راجع به مدرسه خواجه ملك چنين نوشته است: مدرسه

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 131

خواجه ملك كه در مجاورت مسجد شيخ لطف اله بنا شده بود و از آثار قبل از صفويه بوده است و مدت زمانى در اصفهان مركز بحث و تحقيق بوده و بيشتر علما و دانشمندان و مدرسين مشهور عهد صفويّه از آن بيرون آمده اند. يكى از دانشمندان عصر بنام مولانا محمّد زمان تبريزى در كتاب خود موسوم به «مزايد الفوائد» شرح حال جمعى

از فضلا و علمايى را كه در اين مدرسه تحصيل مى كرده و بعدا صيت شهرتشان اطراف و اكناف را گرفته بود، بيان كرده است. مدرسه خواجه ملك در زمان شاه عباس بزرگ هنگام بناى مسجد شيخ لطف اله تعمير شد و مدرس آن به عهده شيخ لطف اله ميسى عامل واگذار شده است. علت از بين رفتن اين مدرسه كه بسيار بزرگ بوده، يكى ساختن مسجد شيخ لطف اله در كنار آن و ديگر ساختمان مدارس معروف در دوره صفويّه است كه موجب از رونق افتادن اين مدرسه گرديده، شاه عباس صفوى در ابتداى سلطنت خودش در صدد ساختمان محلى براى مشورت با علما بود و نيّت ديگر او داشتن يك مسجد خصوصى براى خاندان سلطنت بود. بدين سبب در خلوت جنوب مدرسه خواجه ملك، مسجد شيخ لطف اله را بنا مى كند و يكى از علل نداشتن صحن براى مسجد، وجود صحن بزرگ مدرسه خواجه ملك در كنار آن بوده است. ديگر از دانشمندان و مدرّسين اين مدرسه ملّا عبد اللّه و آقا حسين خوانسارى بوده اند كه دانشمند اخير الذكر در زمان شاه سليمان صفوى مى زيسته و بسيار در او نفوذ داشته است و حجره ى او در جنوب مدرسه خواجه ملك چسبيده به گنبد شيخ لطف اله بوده است. امروزه تنها قسمتى از اين مدرسه بنام «سراى بيگدلى» در خيابان حافظ وجود دارد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 132

آن جمله است:

1- نظاميه بغداد

2- نظاميه نيشابور

3- نظاميه رى

4- نظاميه اصفهان

براى اطلاع از وضع مدرسه خواجه نظام الملك طوسى در اصفهان به كتاب «نظاميه»

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 133

تأليف ارزشمند دكتر نور اللّه كسائى رجوع شود. اين كه گويند مدرسه خواجه نظام در محله ى احمدآباد در «دار البطيخ» كه آنرا عوام «البطى» مى گويند قرار داشته و آيا اين بنا همان مدرسه خواجه نظام الملك يا نظاميّه است، اشتباه و خالى از حقيقت است. آقاى نصرت اله مشكوتى در كتاب «از سلاجقه تا صفويه» (صفحه 47) مى نويسد: از جمله مدارس دوره نظام الملك، مدرسه و مسجد خواف است كه از مدارس نظاميه به شمار مى رود و امروز جز چند ديوار ويرانه و قطعاتى از كتيبه هاى كوفى بى نهايت زيبا چيزى از آن باقى نمانده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 134

عنوان مدرسه نداشته است. مگر آنكه گفته شود پزشك بيماران در آنجا تدريس دروس طب نيز مى كردند.

در بازار نجارها مقابل بازار چيت سازها كه يك طرف آن قيصريّه و ميدان شاه و طرف ديگر بازار نجّارها و بازار شمالى و جنوبى است، مسجدى در زمان رياست

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 137

آقايان به مسجد شاه (رياست و قدرت حاج شيخ محمّد تقى معروف به آقا نجفى) در زمين دار الشفاء صفوى بنا كردند به نام مسجد دار الشفاء كه در اين سالهاى اخير بناى آنها تكميل شده و ضمن آن سنگ فرش گرديد و فعلا از مساجد معمور اصفهان است و دانشمند بزرگوار آقاى حاج سيّد حسن خادمى فرزند حاج سيّد ابو جعفر بن آقا سيّد صدر الدّين عاملى موسوى اصفهانى، شبها در آن اقامه جماعت نموده و عدّه ى كثيرى از فيض جماعت ايشان بهره مند مى شوند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 138

جد سادات خاتون آبادى است- كه مشار اليه مدرسه را براى داماد خود بنيان نهاد.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] محل اين مدرسه بين كوچه سيد على خان و كوچه ثريا، در حدود كوچه عدل بوده و تا مدتها پيش ويرانه هاى آن به نام زمين هاى «قول تشن» معروف بوده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 140

[كتاب حسين سلطان زاده] مدرسه مزبور كه در محله چرخاب و چهار سوق نقّاشى واقع بود، به وسيله ى يكى از بانوان حرم تأسيس شد و پس از آنكه ويرانى در آن راه يافت، از آن مصالح براى بناى مسجدى تازه احداث، استفاده كردند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 141

وسيع و بزرگ و كاشى كارى بوده، ليكن فعلا غير از يك كاروانسراى كوچك چيزى از آن باقى نيست و غير از سنگ قبر كه تاريخ 753 را بر پيشانى دارد، هيچگونه اثر تاريخى در اين بنا موجود نيست. بانى ساختمان مدرسه و بقعه ظاهرا خود سلطان بخت آغا يا شوهر او (قطب الدّين شاه محمود) مى باشد.

بنابراين مدرسه از مدارس قبل از صفويّه و مربوط به قرن هشتم هجرى است. مؤلف كتاب آثار ملى اصفهان (صفحه 45) احتمال داده است كه اين مدرسه همان مدرسه

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 142

شورى باشد.

از نيمه دوم قرن هشتم هجرى، دو مناره دردشت برفراز سردر بلندى با ارتفاع حدود 15 متر- كه از عظمت ديرين آن حكايت مى كند- قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح پشت بام بيش از هشت متر نيست.

از ترتيب استقرار ساختمان هاى بعد از سردر به علّت تغييرات زيادى كه در وضع اين ناحيه روى داده است، اطّلاعى در دست نيست و از ساختمان وسيع آن غير از فضاى مختصرى كه در عقب سردر واقع است؛ چيزى باقى نمانده ولى به طورى كه معمّرين ساكن در اطراف اين بناى تاريخى براى نگارنده نقل كرده اند تا يك قرن پيش هم اطاق هاى ويران اطراف مدرسه دردشت كه مناره ها و سردر فعلى مدخل آن محسوب مى شده، باقى بوده و تدريجا ضميمه خانه هاى اطراف شده و تا يك قرن پيش به صورت تكيّه ى محلى براى اجتماع مردم محله دردشت بود. بقعه ى فعلى از طرف ضلع شمالى راهى به داخل مدرسه داشته است كه فعلا مسدود مى باشد و ترتيب ساختمان بقعه در مجاورت سردر و راه داشتن آن به مدرسه، مؤيّد

اين مطلب است كه ساختمان مناره ها و سردر فعلى مدرسه نيز از اقدامات خود سلطان بخت آغا بوده و جاى تأسّف است كه به علت انهدام تدريجى تارك مناره ها و از بين رفتن كتيبه ها و بالاخص ساختمان وسيع مدرسه دردشت و كتيبه سردر مدرسه كه جاى آن خالى است، هيچ كتيبه و لوحه اى كه ساختمان اين مجموعه وسيع معمارى را صريح بيان كند، باقى نمانده ولى جاى خوشوقتى است كه سنگ نفيس آرامگاه دختر اينجو و ملكه مظفّرى به يغما و تاراج نرفته و علّت آن به طورى كه نگارنده تحقيق نموده است، جنبه ى قدسى اين بقعه مى باشد كه عامّه ى مردم در قرون اخير آن را متبرّك و مقدّس مى شمرده اند، حتى امروز هم كه حدود هفت قرن از تاريخ بناى آن مى گذرد، مانند عموم زيارتگاه ها و اماكن مقدّسه، مردم اصفهان بر مزار ملكه ى مقتول شمع روشن مى كنند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 143

سردر را جهت زاويه و گنبد پدرش در سال 902 در زمان حكومت رستم بهادر خان آق قويونلو بنا كرده است.

[كتاب حسين سلطان زاده] در محله درب كوشك مجاور قبرستان پيش، گويا مدرسه اى به نام درب كوشك وجود داشته كه اكنون اثرى از آن برجاى نيست.

برخى اين مدرسه را همان مدرسه باقريّه يا پاشير مى دانند اما برخى ديگر معتقدند كه اين مدرسه غير از مدرسه باقريّه بوده است.

اين مدرسه كه سابقه تزئيناتى از نوع كاشى هاى معرّق داشته و در مجاورت سردرب كوشك و قبرستان سابق درب كوشك واقع شده كه طلبه نشين است و هيچ گونه تزئيناتى ندارد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 144

است. نويسنده اين كتيبه محمّد نصر نام دارد. از فرمانى كه بر سنگ سياه رنگى منقوش و بر ديوار مسجد منصوب است معلوم مى شود كه خاصه تراش استاد عليرضا نام داشته و در سال 1037 هجرى قمرى بدين سمت اختصاص يافته است. علت شهرت اين كوچه و

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 146

مدرسه و مسجد به ذو الفقار معلوم نيست.

مرحوم جابرى در تاريخ اصفهان و رى (صفحه 247) مى نويسد: از مساجد دوره شاه طهماسب اول يكى مسجد ذو الفقار است و آن را ذو الفقار بيك اسپهانى كه خاصه تراش شاه طهماسب در قزوين بوده ساخته و حمام را بنا نهاد چون آن حمام را نيز به حمام خاصه تراش پس از چهارصد سال مى خواندند. سردرب كاشى معرّق دارد به تاريخ 950 و مساحت بيش از نيم جريب و كوچه دست چپش نيز به نام او معروف و مدرسه اى ابتداى كوچه ساخته، كه مساحتش 700 ذرع تخمين زده مى شود. مدرسه در اول كوچه مجاور مسجد در قسمت جنوب قرار دارد كمى از كف كوچه و بازار گود است در اين اواخر اندكى مخروبه و باير گرديده بود. در سالهاى اخير به همت دانشمند بزرگوار مرحوم شيخ محمّد باقر زند كرمانى و سرمايه ى مادى مردم متديّن بازار تأمين گرديد و اكنون طلبه نشين است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 147

مشتمل بر دار الحديث و دار الكتب و دار الادويه بوده است. سپس مؤلف نامبرده صورت ربقات موقوفه مدرسه را كه هشت فقره مى باشد و مخارج و طرز تقسيم آنرا روى وقف نامه مفصّلا مذكر داشته است. بانى مدرسه سيّد ركن الدّين محمّد بن قوام الدّين محمّد بن نظام حسين يزدى- قاضى القضات- مى باشد.

موقوفات اين مدرسه به شرح زير است:

الف): تمام بازار خواجه محمود كه دو طرف دارد و به جنب مدرسه است و هر طرفى مشتمل بر چند دكّان مى باشد كه در جلوى آن در همان محله واقع است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 148

ب و ج): حمام مردانه متصل به اين بازار و حدود يكى از دو طرف بازار و حمام منتهى به بازار خواجه محمود و كارگاه فخارى و كوچه مشهور به ابو سعيد قصّاب و باغچه و خانه ورثه سعدپور دارد و مستراح ها و سقاخانه هاى مسجد امام محمود مشرف مى گردد و حدود طرف ديگر به خانه و خزانه سپهسالار فخر الدين مبارز از محله دار الحديث منتهى مى شود. دكان هاى سه گانه متصل به هم نوسازى واقع در محله و همان موضع و حدودش منتهى به راه مسجد منسوب به محمّد بن سعيد صباغ و به مسجد و بازار خواجه محمود و شارع عام و ممر است.

ه): تمام سراى نو دو سقف كه آن را خود سيّد ركن الدّين محمّد بن قوام الدّين قرون 7 و 8 ساخته است.

و): دكان طبّاخى كه متّصل به كاروان سراى محلّه و بازار مسگران است.

ز): دو دكان متّصل به كاروان سراى جديد كه يكى از آن دو بقّالى و ديگرى نانوايى است.

ط): تمام قصر مورّخ واقع در بازار عسكر

اصفهان

دار العلم شرق، مهدوى، ص: 149

با كتيبه آن مى باشد. در سالهاى اخير مدرسه تعمير گرديده ليكن عنوان مدرسه دينى ندارد و فقط حجراتى است كه در آنها قفل شده است. مقابل مدرسه اسماعيليه محل دروازه حسن آباد مسجد كوچكى است كه بر روى ديوار آن بر كاشى نوشته شده است: «به دستور «ركن الملك» تعمير گرديد». بنابراين بايد تعمير اين مسجد را نيز از كارهاى نيك اين نايب الحكومه نام برد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 151

كتاب «آثار ملى اصفهان» مى نويسد: برحسب تجويز علماى دين مصالح ساختمانى آن در ساختن مسجد رحيم خان و شبستان مسجدنو بكار رفته است، يقينا اشتباه مى باشد و آنچه مسلّم است قسمتى از مصالح ساختمانى هفت مدرسه مستهلك در مسجد محله نو «مسجد نو» و مسجد رحيم خان بكار رفته است و اين حدود و اطراف آن مربوط به آقايان مسجد شاهى بوده است. ظاهرا همين زينب بيگم بانى ساختمان حمام زينب بيگم واقع در محله كوشك است.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] اين مدرسه بنام زينب بيگم عمه شاه عباس بوده و تا اين

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 153

اواخر ويرانه هاى آن در وسط خيابان ثريّا (طرف شمالى آن)، بين اراضى مزروعى خودنمائى مى كرد.

[كتاب حسين سلطان زاده] بانى مدرسه زينب بيگم واقع در نزديكى محله چرخاب و چهار سوى نقّاشى، يكى از زنان حرمسراى سلاطين صفوى بود. پس از آنكه ويرانى در بناى مدرسه راه يافت، همچون مدرسه پرى خان خانم، با صلاح ديد علماى مذهبى از مصالح آن در بناى مساجد رحيم خان و مسجد نو بهره بردارى شد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 154

است و ظاهرا اين محل جايى است كه فعلا به نام مدرسه «حاج شيخ محمّد على» ناميده مى شود و اين تغيير نام بدين علّت است كه مدرسه ساروتقى بوسيله ايشان كاملا تجديد بنا و تعمير گرديده است، اين مدرسه در بازارچه حسن آباد و جنب مسجد ساروتقى واقع است و تاريخ ساختمان آن بايد همان تاريخ باشد كه در كتيبه مسجد به خط محمّد رضا امامى (سال 1053) ضبط شده است. سال اتمام تعميرات در ضمن دو مادّه ى تاريخى كه در جبهه شمالى آن كاشى كارى شده است به تاريخ 1317 هجرى آمده است، ساختمان اين مدرسه يك طبقه و مشتمل بر حجرات متعدد مى باشد و اكنون يكى از مدارس طلبه نشين اصفهان به شمار مى رود.

[كتاب حسين سلطان زاده] ساروتقى «مقتول 1055» فرزند نانوايى از اهالى تبريز

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 155

بود كه پدرش وى را به خاطر فقر روانه اصفهان كرد. او به خدمت نظام وارد شد و پس از چند سال به تدريج به مقامات عالى از جمله مقام صدارت شاه صفى و شاه عباس رسيد. شاردن در وصف او مى گويد كه از رشوه خوارى بركنار بود و در اداره امور لياقت نشان مى داد، چنانكه شاه صفى از وجود چنان وزيرى مسرور بوده او در سال 1053 مدرسه را در بازارچه عباس آباد و در جوار مسجد و كاخ خود عمارت مى كند. اين مدرسه در سال 1317 بوسيله حاج محمّد على تعمير شده و اكنون به مدرسه «حاج شيخ محمّد على» معروف است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 156

نام بانى

[تاريخ فرهنگ اصفهان] سلجوقيان در رى و اصفهان بناهاى بسيار ساختند و در ترويج علم و دانش در آغاز سلطنت خود مساعى وافى و كافى به كار بردند، ثمره ى كوشش و مجاهدت و بذل توجه و عنايت آنان، اوج فرهنگ و هنر در دوران فرمانروايى ايشان بوده است. سلطان محمّد سلجوقى (498 تا 511 ه) در اصفهان مدرسه عظيمى ساخت و براى آن كتابخانه اى بزرگ فراهم آورد و اين مدرسه ساليان دراز به صورت دانشگاهى اسلامى در تربيت و پرورش دانشمندان و طالبان علم نقشى برجسته و بزرگ ايفا كرده است. حمداله مستوفى در «تاريخ گزيده» مى نويسد: سلطان محمّد به غزاى هندوستان رفت و جنگى سخت كرد و از بت خانه هندوستان بتى كه مهتر بتان بود، سنگين به وزن نزديك ده هزار من بيرون آورد هندوان از او برابر مرواريد عشرى مى خريدند، نفروخت و گفت مردم باز گويند كه آذر بت تراش و محمّد بت تراش آن بست را به اصفهان آورد و جهت خوارى در آستانه مدرسه اى كه خوابگاه سلطان است انداخت و امروز همچنان است. درگذشت سلطان محمّد را رابع عشرين ذى الحجه سنه احدى عشر و خمس مئة نوشته اند. «511 هجرى قمرى» امروز نيز خوشبختانه قسمتى از بناى مدرسه و مناره اى كه در كنار آن بوده و پابرجاست و بنا به نوشته حمداله مستوفى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 157

آرامگاه سلطان محمّد سلجوقى نيز آنجا است. اين بنا در مقابل در ورودى صحن هارون ولايت و متصل به مسجد على قرار دارد، در ضلع شمالى آن فعلا مدرسه كوچكى است كه ساختمان آن از نظر معمارى كاملا به آثار دوران سلجوقى مانند است

و بايد گفت باقيمانده ى قسمتى از مدرسه سلطان محمّد مى باشد. متاسفأنه اين مدرسه تاريخى در حال انهدام و ويرانى است و از آن استفاده اى نمى شود.

مدرسه مذكور دو طبقه دارد و دورتادور آن را ايوان هاى كوچكى فراگرفته كه جنب آن حجراتى براى طالبان علم ساخته اند. در جنوب غربى مدرسه مناره مسجد على قرار دارد. در اين مكان و اين بنا روزگاران دراز مدرسه اى بزرگ و كتابخانه اى عظيم قرار داشت كه كعبه آمال دانش پژوهان و طالبان علم ايران بود و اين مدرسه امروزه به نام مدرسه حاج حسن معروف مى باشد و علت آن معلوم نيست.

در گوشه جنوب غربى مدرسه مناره مسجد على قرار دارد كه آن را مناره مسجد سلطان سنجر نيز ناميده اند. اين مدرسه امروزه به حاج حسن معروف است و محتمل است كه مدرسه سلطان محمّد سلجوقى باشد و بر سردر اين بنا نوشته شده است «أنا مدينه العلم و على بابها».

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 158

نصب نموده است. كاشيهاى اين مدرسه به خط محمّد رضا امامى مورّخ سال 1078 مى باشد. با توجّه به سال تاريخ مدرسه (در 1078) و تاريخ كتابت اين نسخه در سال 1075 چنين به نظر مى رسد كه غير از مدرسه سليمانيّه قسمت جنوب غربى مسجد امام، مدرسه اى ديگر بدين نام در اصفهان وجود داشته و دانشمند نامبرده «عبد الصمد» در آنجا سكونت داشته است.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] اين مدرسه كه بوسيله دو مدخل بزرگ به صحن مسجد و سه مدخل بزرگ ديگر به محوّطه ى زير گنبد غربى متّصل مى شود، مدرسه سليمانيّه نام دارد. سنگ شاخص معروف مسجد شاه كه در زير قسمت پائين يكى از جرزهاى شمالى صحن تعبيه شده است كه ظهر اصفهان را در چهار فصل نشان مى دهد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 159

مدرسه سليمانيه كه قرينه مدرسه ناصرى است حجره ندارد و اطراف آنرا غرفه هايى كه با كاشى هاى خشت هفت رنگ و ازاره هاى مرمر فراگرفته است.

براى مزيد اطلاع و چگونگى تزئينات و كيفيت كاشى كارى در داخل مدرسه و ديگر نكات فنى و تاريخى اين مدرسه به كتاب «آثار تاريخى اصفهان» رجوع شود.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 160

اين اواخر به عللى طلّاب را از مسجد اخراج نمودند در مسجد چندين مكتب خانه معتبر بوده كه از آن جمله: مكتب ملّا محمّد تقى جزائرى و آقا شيخ عزيز بيدآبادى و حاج ميرزا محمّد را بايد نام برد. از مدرّسين مدرّس مسجد سيّد بايد مرحوم «ملّا حسين نائينى» را نام برد. در كتاب انساب خاندان هاى مردم نائين (صفحه 145) مى نويسد: از علماء اتقياء بود و در مسجد سيّد اصفهان تدريس مى كرد و شبى آتش در خرمن هستى او افتاد و سوخت و وفات يافت. مدفنش در مزار تخت فولاد اصفهان نزديك بقعه ى آقا محمّد بيدآبادى است.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] بناى مسجد مدرسه سيّد از بزرگترين مساجد اصفهان است كه در قرن سيزدهم هجرى بوسيله حجّة الاسلام سيّد محمّد باقر شفتى» (1160- 1180) از روحانيون بزرگ اصفهان و از مراجع عاليقدر شيعه در اواخر نيمه اول قرن سيزدهم هجرى ساختمان آن شروع شده است و كاشى كارى آن تا پايان نيمه دوم

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 161

قرن سيزدهم هجرى پايان يافت بدين معنى كه چون عمر حجّة الاسلام براى اتمام تزئينات آن كفايت نكرده، قسمتى به وسيله ى فرزندش و قسمتى به وسيله ى نواده اش به اتمام رسيده ولى هنوز تزئينات قسمت هايى از آن همچنان ادامه دارد.

در دو ضلع شرقى و غربى مسجد سيّد چهار مهتابى در جلوى حجرات فوقانى آن واقع شده و در حقيقت تمامى فضاى بالاى مسجد را محيط مدرسه و اطاقهاى محل سكونت طلّاب قرار گرفته و در قسمت شرقى بر روى شبستان تالار تدريس حجّة الاسلام شفتى قرار دارد كه بسيار بزرگ و به طرز جالبى است. اين بنا را مى توان نمونه ديگرى از

آخرين بناهاى «مسجد- مدرسه» دانست كه در ايران ساخته شده است.

در اين مدرسه براى جدا كردن فضاى مدرسه از فضاى مسجد كه محل رفت و آمد نمازگزاران است راه حل مفيدى به كار برده اند حجره هاى اين مدرسه حياطهايى كه سطح آنها به اندازه نيم طبقه بالاتر از حياط اصلى هم سطح كوچه قرار دارند، جاى گرفته اند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 162

به تحصيل علوم دينى مشغول بوده است. اين مدرسه به علت نزديكى با مسجد حكيم و همچنين مدرس آن مرحوم ملّا عبد الجواد حكيم به مدرسه ى حكيم معروف بوده است. سيّد جلال الدين كاشانى «مؤيّد الاسلام» مدير مسئول روزنامه «حبل المتين» هنگامى كه براى تكميل تحصيلات به اصفهان آمد ابتدا در اين مدرسه اقامت كرده و خدمت ميرزا ابو المعالى محمّد كلباسى فرزند حاج ابراهيم كلباسى (1247- 1315 ه. ق.) به تعليم سطوح پرداخت.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 166

علامه ى مفضال جناب حاج سيّد محمّد على روضاتى نتيجه گرفته مى شود كه مدرسه ى مذكور در 1040 هجرى در اصفهان داير بوده است. ممكن است مدرسه همان مدرسه شاه طهماسب باشد كه قبلا متذكر شديم يا مدرسه ديگرى كه فعلا از آن اطلاعات بيشترى در دسترس نيست.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 168

تحتانى و فوقانى اطراف آنها، و غسالخانه مربوط به مدرسه مسطوره است و ... ممرّ بيوتات مذكوره از ميان اين چهار صفّه و شبستان متصله به كرياس در مدرسه كه مسجد است بر طلبه علوم دينى اثنى عشرى كه اداى صلوات در مسجد و شبستان و تغسيل و تكفيل اموات مؤمنين در غسالخانه مزبور و طلب علوم دينيه در مساجد و مدرسه و بيوتات مذكوره نمايند». اين مدرسه در اوايل قرن سيزدهم دچار ويرانى گشته بود و مؤلف «نصف جهان» ضمن تعريف «الاصفهان» آن را ديده بود و درباره اش گفته است كه در آن احدى ساكن نبود (گويا در زمان فتنه افغان ها خراب شده بود).

در داخل ايوان هاى چهارگانه چهار طرف صحن قطار بندى هاى گچى دارد (نظير قطارهاى مسجد على) ايوان جنوبى بزرگ تر از ايوان هاى ديگر است و تزئينات بيشترى از قطارهاى گچى دارد اما يك چشمه ايوان آن تجديد ساختمان شده است. كتيبه سردر مدرسه به خط ثلث سفيد معرق بر زمينه كاشى لاجوردى حاكى از آن است كه مدرسه در دوره ى سلطنت شاه عبّاس دوم به وسيله محمّد شفيع اصفهانى بنا گرديد و كتيبه هاى آن به خط محمّد رضا امامى است.

در مدخل ايوان بزرگ جنوبى مدرسه، دو لوح بزرگ سنگى بر ديوارهاى دو جانب ايوان نصب شده و خطوط نصف از هر يك از دو لوح به مرور زمان از بين رفته است.

در اين مدرسه از خشت به عنوان مصالح اصلى ساختمانى استفاده شده و سطوح

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 170

نمايى آن با يك رديف آجر روكش شده است. بزرگترين فضا در اين مدرسه به نمازخانه اختصاص دارد. اين مدرسه داراى دو

نمازخانه است كه در آنها به منظور برگزارى نمازهاى جماعت اهالى محل و برپايى مراسم سوگوارى استفاده مى شود.

اين مدرسه يك غسالخانه نيز دارد.

مدرسه شفيعيه در بابلدشت اصفهان است و كتيبه آن به نام شاه عباس دوم (شاه عباس ثانى) مى باشد. بانى آن محمّد شفيع اصفهانى مى باشد (1067 ه. ق.).

شايان ذكر است كه علاوه بر شفيعيّه ى دردشت، مدرسه ى ديگرى به همين نام در محله ى احمدآباد وجود داشته، كه گويا تاريخ ساخت آن با عنايت به كتيبه ى آن در تاريخ 1094 ه. ق. بوده يعنى به روزگار سلطنت شاه سليمان صفوى، كه مرحوم مهدوى در ادامه مى افزايد: «محل مدرسه ى شفيعيّه (احمدآباد) كوچه نوّاب (مقابل كوى دولت آبادى) در فضايى كه منسوب به نوّابها مى باشد، قرار داشته و دبستان دخترانه ى كاوه، اينك به جاى آن مدرسه ساخته شده است».

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 171

68) طول و عرض آنجا را 32* 26 ذرع مى نويسد امّا از تعداد حجرات و طلابش نام نمى برد. بانى مدرسه ميرزا محمّد محمّدى فرزند ميرزا محمّد تقى تاجر عباس آبادى است كه آن را در سال 1125 هجرى در زمان سلطنت شاه سلطان حسين صفوى بنا نمود و كتيبه آن به خط عبد الرحيم مى باشد. ظاهرا اين مدرسه يكى از مدارس هفتگانه محله ى مستهلك و عباس آباد مى باشد كه تا كنون داير و پابرجاست. در چند سال قبل اداره اوقاف به عنوان ساختمان كتابخانه قصد خراب كردن آن را داشت كه به عللى انجام نگرديد.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] اين مدرسه نسبت به مدارس عهد صفوى كوچك و فقط

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 172

چند حجره دارد و اكنون بيشتر از آن به عنوان مسجد استفاده مى شود ولى جزء بناهاى تاريخى اصفهان به ثبت رسيده است.

مدرسه ى شمس آباد، در زمان شاه سلطان حسين ساخته شده، بانى آن مير محمّد مهدى تاجر عباس آبادى است كه آن را در 1125 ه. ق. داير كرده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 173

به تجديد بناى آن پرداخت. به اين دليل گاهى آن را «حكيميّه» هم مى نامند و اتفاقا در وقف نامه ى مورّخه ى 1104 ه. ق. به نام «حكيميّه» اشاره شده است. اين مدرسه از بناهاى زيباى اواخر عهد صفوى است (دوره حكم رانى شاه سليمان صفوى) گويا تزئينات، گچ برى و كاشى كارى آن از سال 1103 به اين طرف چندين بار انجام پذيرفته و از نكات جالبى كه در اين اثر تاريخى ديده مى شود آن كه نام استادان و معماران و خطاطان مشهور و معروف كه نقشى- ولو اندك- در طرّاحى و معمارى اين بنا داشته اند، ذكر شده است. اين مدرسه زمانى محل تحصيل و تدريس بزرگانى چون: ميرزا ابو الحسن جلوه و استاد شادروان محمّد على

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 174

معلم حبيب آبادى و ... بوده است و عمدتا پذيراى طلّاب نايينى و زوّاره اى بوده، از آنجا كه توليت مدرسه به دكتر ارسطو علاج- ساكن تهران- سپرده شده بود، مدرسه به خاطر مشغله ى فراوان ايشان به حالتى نيمه ويرانه درآمده بود كه در سال 1345 شمسى توليت مدرسه به آقاى حسين عامرى واگذار شد و از محل موقوفات مبالغى براى بازسازى آن در نظر گرفته شد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 175

بعيد نيست كه مدرسه متصل به مناره هاى دردشت هم مدرسه شورى نام داشته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 176

است كه فعلا بقعه ى شهشهان و آرامگاه شاه علاء الدّين محمّد قرار دارد و با مختصر تغييرى اكنون موجود است.

[مهدوى] اين مدرسه بنام حنفيان نيز شهرت داشته و ظاهرا پس از كشته شدن شاه علاء الدّين امور مدرسه زير نظر فقهاى حنفى اصفهان اداره مى شد و ظاهرا محل آن صحن فعلى شهشهان بوده است كه در اين اواخر مكتب خانه شده بود و پس از تصرّف موقوفات بقعه شهشهان، به وسيله مرحوم حاج حسين شهشهانى- مستشار ديوان عالى كشور- به صورت درمانگاه درآمد و به روايت كتاب مدارس اصفهان ديگر اثرى از آن باقى نمانده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 180

چپ كسى كه روبروى در مسجد مى ايستد) مدرسه خواجه ملك نام داشته است و به طورى كه برخى از مطّلعين و پيرمردان نقل مى كنند محل دبستان شيخ لطف اللّه زمين باقى مانده ى مدرسه خواجه ملك است و حتى پايه هاى يكى دو ستون از مدرسه را تا اين اواخر در همانجا ديده اند.

[كتاب حسين سلطان زاده] اين مدرسه در سال 1015 ه. ق. طلبه نشين بوده است و

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 182

احتمال دارد كه با مدرسه خواجه ملك مستوفى كه در نزديكى مسجد شيخ لطف اللّه قرار داشته يكى باشد زيرا شيخ لطف اللّه مدرس اين مدرسه بوده است. مولانا رجبعلى «متوفى 1070» يكى از علماى دوره شاه عباس دوم نيز مدتى در اين مدرسه به تدريس اشتغال داشت.

شيخ لطف اللّه ميسى، مدرّس و سرپرست اصلى اين مدرسه بوده، بعضى همان خواجه ملك- كه تعميرات مسجد را انجام داده- صاحب نام اين مدرسه و مسجد معرفى كرده اند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 183

مى باشد). ظاهرا در اواخر قرن سيزدهم هجرى مدرسه خراب شده و فعلا اثرى از آن باقى نيست و شايد محل آن زمين توتستان شرقى مسجد باشد كه آن هم در اين چند سال اخير به صورت خانه مسكونى درآمده و ديگر هيچ گونه اثرى از مدرسه باقى نيست.

[تاريخ فرهنگ اصفهان] محله خواجو بالاتر از بازار حسن آباد، در طويل ترين و عريض ترين كوچه هاى اصفهان واقع است. در اين كوچه بزرگ، مدرسه شيخ يوسف بنا قرار دارد. و آن گاه در توضيح محله خواجو نوشته: «در اين محل هشت مدرسه وجود دارد. محله عباس آباد ...، مدرسه مادر شاه» كه بانى آن مادر شاه عباس دوم بوده است اين مدرسه بزرگترين مدرسه ى اين محله است كه در آن امور

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 184

مربوط به مسجد هم انجام مى شود. محراب كه در جنب آن واقع است بسيار بزرگ مى باشد. در محله زيبا و بزرگ عباس آباد، غير از اين مدرسه، پنج مدرسه ى ديگر موجود است كه نام برده نشده است. محله شيخ يوسف بنا در سمت چپ محله خواجو و به سمت شرق واقع است. محله شيخ يوسف بنا داراى دو مدرسه است كه يكى را مدرسه افتخار الملك مى نامند و ديگرى مدرسه محمّد صالح بيك مى باشد. و «شاردن» در سفرنامه ى خود (ص 144) مى نويسد: در اين محلّه دو مدرسه است: يكى را مدرسه ى افتخار الملك و ديگرى را مدرسه محمّد صالح بيك مى نامند، هر يك از اين دو مدرسه داراى يك حمام متصّل و متعلّق به آنهاست. در كتاب «تاريخ محله ى خواجو» (ص 30) به نام و محل آن اشاره شده است. و در كتاب «آثار تاريخى اصفهان» (ص

42) در تاريخچه ى محله ى خواجو مى نويسد: اين مدرسه در محله ى شيخ يوسف جزء خواجوى اصفهان بوده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 185

آمد. افسوس كه بدخواهان و دشمنان ترقّى و تعالى مملكت نگذاشتند اين تلاش ها و مجاهدت ها به ثمر برسد! و مخصوصا شادروان حاج محمّد حسين خان صدر ملقب به امين الدّوله علاوه بر انجام تعميرات اساسى، در تعدادى از مساجد و مدارس و ابنيه ى متعلّق به ادوار گذشته، شخصا نيز آثارى خير از خود به يادگار گذاشته است. مشهورترين بناى تاريخى بازمانده از دوره حكومت حاج محمّد حسين خان صدر اصفهانى، مدرسه ى صدر است كه بعد از

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 187

انقضاى عصر صفوى تا به امروز از مدارس باشكوه و داير اصفهان و در شمار مهم ترين مدارس قديمه به شمار مى رود. اين مدرسه هميشه مركز تدريس و افاضه ى علما و حكما و مدرسين والا مقامى بوده است، از جمله مدرسين معروف آن مرحوم آقا شيخ على يزدى كه كتاب مغنى اللبيب را در نحو و معالم را در اصول تدريس مى كرد و مخصوصا در تدريس اين دو تخصص بسزايى داشت. اين مدرسه در شمار مهمترين مدارس اصفهانى است كه در آن رشته هاى مختلف علوم و معارف اسلامى از فقه و اصول و حديث و تفسير كلام و منطق «اعم از معقول و منقول» و حكمت تدريس مى شود و از بين طلّاب فاضل و با فضيلت اين مدرسه شخصيت هاى بزرگ علمى به جهان تشيّع عرضه شده است كه شرح حال آنها مبحث جداگانه اى مى طلبد و نبايد از نظر دور داشت كه اين مدرسه هم اكنون هم از معروف ترين آموزشگاه هاى دينى ايران به شمار مى رود. از ايّام قديم براى اشغال حجرات اين مدرسه دائما بين طلّاب علوم دينيّه كشمكش وجود داشته است.

مؤلف كتاب «تاريخ اصفهان و رى»

درباره مدرسه صدر چنين مى نويسد: بعد از صفويه نيز مدارسى بنا شده و مهمتر از همه مدرسه صدر بوده و آن به همت حاج محمّد حسين خان، صدر اعظم ايران، كه در زمان دولت قاجاريه بوده، بنا شده است. مرحوم صدر چهارباغ خواجو و مدرسه اش را در مقابل بناى چهارباغ كهنه يا چهارباغ شاه عباس و مدرسه بازار را در مقابل مدرسه چهارباغ و تذهيب عمارات صدرى را برابر تزيين عمارات صفويّه و هفت دست فتحعليشاهى را در جنب هفت دست شاه عباس احداث نموده، اما اگر دقت شود از يك وزير كه بيست سال

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 188

در برابر پنج پادشاه به نمايش قدرت بدهد، هنرى شگرف و گوهرى بالاتر از وصف و حرف است. اين مدرسه كه ساختمان و تزئينات نماهاى خارجى آن ناتمام مانده و عمر صدر براى انجام اين مهم كفايت نكرد، با كاشت درختهاى كهن كاج، صفا و طراوت مخصوصى دارد، داراى يك طبقه و فضا و حجرات آن شبيه مدرسه چهارباغ است و همچنين چهار ايوان در چهار سمت آن ساخته اند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 189

و طلبه نشين است.

در كتاب: «تاريخچه ى محله خواجو» (صفحه 31) درباره ى اين مدرسه مى نويسد:

اين مدرسه از زمان تأسيس همچنان معمور بوده تا پس از گرانى سال 1336 قمرى كه اين ناحيه شهر از سكنه خالى گرديد، مدرسه نيز باير گرديد و فقط در ايّام عاشورا و ساير ايّام سوگوارى در مسجد آن مجلس روضه خوانى برپا و اقامه جماعت مى شد، تا اين اواخر كه فى الجمله فتورى در امور طلّاب و محصّلين علوم دين حادث گرديد. بطور كلّى مدرسه و مسجد متروك شد و چون نه از طرف متولى اقدامى براى تعمير آن صورت گرفت و نه از طرف مردم توجّهى به آن مبذول گرديد، در نتيجه همه ى قسمت هاى آن به شكل مخروبه و اتاقها بدون در و پنجره و بيشتر اطاق آنها نيمه خراب و صحن آن كثيف شده بود. لذا شهردارى اصفهان آنجا را تصرف نموده و تيمارستان، يعنى محل تجمّع ديوانگان قرار داد و اين وضع چندين

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 190

سال به طول انجاميد و فقط شهردارى تعميراتى جزئى در اتاقها نموده كه فى الجمله قابل استفاده باشد. در اساس و بنيان مشاهده مى كرد كه در جايى كه بايد علوم دينى و معارف تدريس شود و مسجدى كه از نظر شريعت مطهّره، تطهير آن واجب است در زير دست و پاى ديوانگان به چه صورتى درآمده است، ناراحت مى شد تا اينكه در حدود سال 1360 قمرى مردم و دولت متوجه شدند كه فقط از راه تقويت روابط درسى و اعيانى است كه مى توان جلوى حوادث را گرفت. بنابراين عده اى از اهل خير و صلاح و معتمدين دور هم جمع شده و براى

نجات مسجد و مدرسه از جنگ تيمارستان به فكر چاره جويى برآمده و بدين منظور اقداماتى را آغاز كردند و چون شهردارى حاضر نبود آنجا را تخليه كند و تصرف من له الحق، بدهد دست توسل به مرجع عاليقدر شيعه حضرت آيت اللّه العظمى مرحوم حاج آقا حسين بروجردى (1292- 1380) (قدّس اللّه روحه الشريف) زدند و از ايشان استمداد طلبيدند و معظم له نيز دست به كار شده و در اثر توجه ايشان، دولت دستور تخليه و تحويلش را داد.

مدرسه از طرف شهردارى به معتمدين محل تحويل داده شد، و بعدها به همّت و مردانگى جمعى از اهل خير و صلاح و وكيل معظم له در اصفهان تعميرات اساسى آن شروع شد و تاكنون به وضع آن رسيدگى مى شود (تعميرات مدرسه پس از تأليف كتاب نامبرده تمام شده است). تمام حجرات و مدرس ها و مسجد تعمير شده است و كاشى كارى گرديد و فعلا از مدارس آباد و معمور مى باشد كه در حدود 25 نفر از طلّاب علوم دينيّه از سطح مقدماتى گرفته تا آنها كه در خارج درس مى خوانند، و در آن سكونت داشته و صبح و عصر جلسات مباحثه و مذاكره فقه و اصول و تفسير و ساير معارف اسلامى در آنجا منعقد مى شود و در سه وقت صبح و عصر و شب در مسجد آن اقامه جماعت مى شود و اين ها همه از بركات وجودى مرحوم آيت اللّه

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 191

بروجردى است.

مدرسه داراى دو درب مى باشد: يكى به سمت چهارباغ خواجو و ديگرى در كوچه سمت شرق بر سردر مدرسه سمت خيابان چهارباغ كه عبارتى نيز بر روى كاشى خشتى آن نوشته شده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 192

در كتابخانه ملى ملك در ميان نسخه اى از كتاب «الموجز» تأليف على بن حزم قريشى به خط مسعود بن محمّد بن محمّد موجود است كه در سال 772 كتابت آن را در اين مدرسه به پايان رسانده است. بنابراين اين مدرسه مربوط به قبل از عهد صفوى بوده و در قرن هشتم داير بوده است و احتمال اين كه مدرسه خواجه ملك باشد خطا و اشتباه است. اين مدرسه از مدارس قبل از عهد صفوى است و در دوران سلاطين صفوى تعميراتى بر روى آن انجام گرفته است و نام مدرسه صفويه مربوط به قرن هشتم مى باشد و علت تسميه بر نگارنده فعلا مجهول است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 197

بيگم و كلباسى نيز معروف بود و اكنون اثرى جز سنگ سقاخانه از آن وجود ندارد متّصل بوده است. نويسنده گويد: مدرسه طيبه و ميرزا تقى يكى است و مدرسه حوّا بيگم و مدرسه كلباسى دو مدرسه ديگر مى باشند و مدرسه طيبه در حوالى مسجد حكيم قرار نگرفته است (به مدرسه ميرزا تقى مراجعه شود).

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 199

به نقل از عالم درباره ملّا عبد اللّه عباس گويد: نزد شاه عباس كبير احترام و مكانتى بسزا

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 200

داشته و به استدعاى شاهنشاه مذكور ربقاتى بر چهارده معصوم عليه السلام وقف نموده و هم مدرسه اى براى حضرتش ساخت كه بنام حضرتش مرسوم و معروف است و به مساعى او اصفهان مركز علمى بزرگ اماميّه گشت. مرحوم انصارى در «تاريخ اصفهان و رى» (صفحه 268) درباره ى اين مدرسه به اختصار مى نويسد:

اساس آن از دوره ى شاه عباس و تعمير و تزئين آن از شاه سليمان، كاشى كارى سردر مدرسه به عهده ى صدر اصفهانى و به نام فتحعليشاه قاجار است. از ساكنين مدرسه يكى ضياء كفرائى شاعر معروف است و حجره او تا سال 1320 در تصرّف اولاد او بود و آخرين نفر از اين خاندان مرحوم حاج ميرزا بهاء شاعر است كه در همان حجره ساكن و به نوشتن قباله جات مشغول بوده است.

[كتاب تاريخ فرهنگ اصفهان] شاه عباس اول اين مدرسه را براى تدريس مولانا عبد اللّه شوشترى از علماى معروف اصفهان در ابتداى بازار شاه اصفهان بنا

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 201

مى نمايد. ساختمان مدرسه دو طبقه است و شاخه اى از نهر فدن يكى از ماديهاى منشعب از زاينده رود از ميان صحن مدرسه عبور مى كرد. مدرسه مذكور مدتى از مهمترين مدارس اصفهان محسوب مى شد. پس از فوت ملّا عبد اللّه (1022 ه. ق.) امام جماعت مدرسه به ملّا محمّد باقر مجلسى واگذار گرديد. در سالهاى 1158 و 1218 (زمان نادر شاه و فتحعليشاه) تعميراتى در ساختمان مدرسه به عمل مى آيد.

مؤلف كتاب «حوزه هاى علميه» (ص 406) مى نويسد: اين مدرسه در ابتداى بازار

بزرگ نزديك ميدان امام اصفهان واقع است. اين مدرسه به صورت دو طبقه و از مهمترين مدارس علميه اصفهان مى باشد. مرحوم ملّا عبد اللّه شوشترى در اين مدرسه به كار تربيت طلاب اشتغال داشته و در مجلس درسش چهره هايى مانند مجلسى اول از شاگردان بزرگ او به حساب مى آمده و به نشر علوم و معارف مشغول بوده. در اين مدرسه براى ايجاد نمازخانه ايوان سمت قبله را محرابى مى ساختند و به عنوان نمازخانه استفاده مى شده. رخبام ايوان ها را با رخبام ساير نماها در يك راستا قرار گرفته ولى داراى تزئينات پركارى است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 202

خالى شدن طلبه رو به ويرانى نهاده بود تا در سالهاى اخير (پس از شهريور 1320) به سعى و اهتمام حضرت آيت اللّه آقا سيّد محمّد رضا خراسانى تعميراتى اساسى در آن به عمل آمده و تاكنون طلبه نشين مى باشد. در گذشته مدرسه كتيبه اى نداشته و يا در اثر گذشت زمان از بين رفته بود امّا در تعميرات اخير كتيبه اى به خط نستعليق شامل بيست و پنج بيت شعر از

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 203

مرحوم حاج ميرزا حسن خان جابرى انصارى در آنجا نصب گرديده است. ضمنا آيات 35 تا 37 سوره اسرى (بنى اسرائيل) در بالاى آن نوشته شده و در آخر كتيبه نوشته اند: سنه 1362 عمل سيّد حسن موسوى زاده (كاشى ساز معروف اصفهانى) در كتاب «آثار ملى اصفهان» (صفحه 481) ضمن بيان اين مدرسه گويد: شايد نام مدرسه به زبان عربها ارتباط پيدا مى كرد. در هر حال چون سكنه ى آن مدرسه از طلّاب عرب بوده اند به نام مدرسه ى عربها ناميده شده است و با اين فرض در ابتداى امر نام ديگرى داشته كه مهجور گرديده است. زمان ساختن مدرسه يقينا مربوط به قبل از عهد صفوى نمى باشد و در مدرسه هيچگونه آثار تاريخى وجود ندارد جز آنچه شاردن نام آن را ذكر نموده است. مرحوم جناب در «الاصفهان» (صفحه 68) طول و عرض مدرسه را 40* 40 ذرع و تعداد حجرات آنها را 22 و طلّاب ساكنين در آنجا را 9 نفر مى نويسد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 204

حسينى يزدى وزير سلطان ابو سعيد و پسرش امير شمس الدين (در گذشته در سالهاى 733 و 732 هجرى) وقف نامه اى دارند موسوم به «جامع الخيرات» كه در آن به موقوفات واقع در خارج يزد اشاره شده است. بر پايه ى وقف نامه، مدرسه اى در كوى بازار خواجه محمود اصفهان به نام مدرسه عصمتيّه مشهور است كه شامل سه بنا، يعنى: دار الحديث، بيت الادويه و دار الكتب، بوده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 205

به شرحى كه خواهم نوشت قطعى است. از مهمترين بناهاى اين دوره صفّه يا مدرسه ى معروف به عمر بن عبد العزيز مى باشد كه داراى چهل ستون و گنبد خاكى و ايوان شمالى و جنوب شرقى است كه كلّيه ى اين ساختمانها از دوره ى آل مظفر و زمان قطب الدين شاه محمود مى باشد. تاريخى كه براى ساخت اين صفه قطعى به نظر مى رسد، محرم سال 768 ه. ق. مى باشد و بانى ساختمان آن مرتضى بن المحسن العباس مى باشد.

نويسنده كتيبه ى خود را «عزيز التقى الحافظ» معرفى مى كند. در كتيبه صراحت دارد كه بانى نام برده اين قسمت را به مسجد اضافه نموده است. علّت شهرت اين قسمت از مسجد به عمر (در زبان عوام آن را صفّه ى عمريها مى خوانند) به نظر نگارنده چنين است كه چون در زمان حكومت افغانها در اصفهان بوسيله آنان در اين قسمت از مسجد تعميراتى انجام يافته و نام خلفاى راشدين را در كتيبه ذكر نموده اند و مردم شيعه مذهب اصفهان آنان را عمرى خطاب مى كردند، اين صفه به نام صفّه ى عمريها معروف شد. همچنانكه هنوز هم بدين نام در بين عوام اشتهار

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 207

دارد. بعدها كه نويسندگان در كتب خويش نام آنجا را ذكر كردند. به نام عمر بن العزيز عجلى حكمران اصفهان بدون توجه به تاريخ بنا و بيان صريح اين عبارت كه «اضافه الى البناء»، اين قسمت را منسوب بدو دانسته اند. در كتاب آثار ملى اصفهان «صفحه 44» گويد: مدرسه عمر بن عبد العزيز: اين مدرسه را قطب الدين محمود شاه آل مظفر «767- 778 ه. ق.» در محل مسجد جامع شهر اصفهان بنا كرده است.

پس گويد: به نظر نگارنده مدرسه از بناهاى عمر بن عبد العزيز بوده و به همت قطب الدين محمود تعمير شده است. با توجه به مطالب ذكر شده معلوم مى گردد اولا صفّه ى عمريها مربوط به عمر بن عبد العزيز نيست. ثانيا سلطان محمود آن را ساخته و با اين كه در زمان سلطنت او، ديگرى آن را بنا نموده است. مرحوم انصارى درباره اين صفّه گويد: چون اين صفّه به نام عمر مشهور بوده است، در دوره ى صفويه به تعمير آن توجهى نمى شد و اشرف افغان- عليرغم دشمنى با شيعه- به تعمير آن پرداخته است (تاريخ اصفهان و رى صفحه 198) با توجه به نوشته ى مرحوم انصارى و اذعان به اينكه مشار اليه يكى از محقّقين بوده اند به نظر مى رسيد كه صفه قبل از تعميرات اشرف افغان نيز به «صفّه ى عمريها» شهرت داشته و مربوط به اهل تسنّن بوده است و اما تاريخ تأسيس و يا تعمير مدرسه، اين قسمت از هيچيك از كتيبه ها معلوم نمى شود و ممكن است كه آنجا مدرس برخى از فضلا بوده باشد و مدرسه تعمير اين زمان نبوده بلكه مدرس اسم مكان باشد و در آنجا مدرسين به افاده و افاضه مشغول بوده اند. در انتهاى كوچه رشتى ها منشعب از چهارباغ پائين (چهارباغ پهلوى) در محل سه راه بازارچه اى بود كه تا چهل و پنج سال پيش آثار آبادى در آن ظاهر بود و بعدا طاقهاى بلند و زيباى آن خراب شده و بدين ترتيب جزو دكانها قرار گرفت. اين بازارچه به نام بازارچه هاى عمريها معروف بود و نشانه ى اين بود كه در اين محل عده اى از اهل تسنّن سكونت داشته اند.

اصفهان

دار العلم شرق، مهدوى، ص: 208

نزديك دبيرستان رابعه مى باشد. او از جمله كسانى است كه در روز افتتاح مدرسه چهارباغ حضور داشته است. و به هر حال مدرسه ى او تا اوايل دوره ى پهلوى اول فعّال بوده و بعدها از بين رفته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 211

مى باشد خيلى قوى است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 216

مدرسه از مابقى رخبام صحن مرتفع تر است اين شيوه تأكيد معمار بر ايوان را در نماسازى نشان مى دهد. تزئينات كاشى اين مدرسه به شيوه معرّق است. مقرنس كارى ايوان شمال شرقى اين مدرسه با آجر آسباب داده شده است (مجله رواق).

[گنجينه آثار تاريخى]: در ذيل و بالاى در ورودى مدرسه به خط بنائى مشكى سه رگى سفيد و مشكى بر زمينه آجرى نوشته شده است.

در بالاى سكوهاى طرفين سردر به خط بنايى فيروزه اى بر زمينه ى آجر عبارت ذيل نوشته شده است «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اكبر و لا حول و لا قوه الا باللّه العلى العظيم»

در اطراف پشت، بغل در يك شكل چهار ضلعى نوشته شده «طلب العلم فريضة» و به طور پراكنده اسامى اللّه، محمّد و على نوشته شده و شكل مربع مستطيل در طرفين سردر مدرسه كاسه گران به خط نستعليق سفيد بر زمينه كاشى لاجوردى رنگ نام استاد بنا كننده، سردر مدرسه ى استاد محمّد مومن فرزند استاد على بيك و سركار بناى مدرسه محمّد محسن حسينى مشهدى به چشم مى خورد.

در داخل سوسنهاى قطار سردر داخلى مدرسه كه با ايوان شمالى قرينه است در چهار شكل مربع به خط بنايى قرمز رنگ بر زمينه سفيد اشعارى نوشته شده و در دو شكل مربع مستطيل به خط ثلث مشكى در زمينه سفيد نام استاد سازنده در سردر

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 218

داخلى نوشته شده است.

كتيبه اى هم در سردر داخلى مدرسه كاسه گران «قرينه ايوان شمالى به خط ثلث لاجوردى رنگ بر زمينه سفيد نقاشى شده»

كتيبه گچ برى ايوان شمالى مدرسه كاسه گران:

در اطراف ايوان شمالى مدرسه كاسه گران به خط ثلث

سفيد بر زمينه قهوه اى به قلم جعفر بن عبد اللّه و مورّخ سال 1103 هجرى قمرى كتيبه هايى وجود دارد.

ابعاد مدرسه 41* 41 با سى حجره است. اين مدرسه داراى نقشه اى مفصل و تزئينات پرهزينه مى باشد و از نظر ابعاد در اندازه ها، شيوه ى ساختمان، مصالح گنجايش و جادهى و تنوّع و مناسب تزئينات با مدارسى همانند شمس آباد، جلاليه، اسماعيليه قابل مقايسه نيست. در اين مدرسه براى ايجاد نمازخانه ايوان سمت قبله را محرابى مى ساختند و به عنوان نمازخانه استفاده مى شده و به علت اهميت نمازخانه بر تزئينات اين ايوان ها توجه خاصى مبذول شده است. كتيبه تاريخى سردر مدرسه به خط ثلث با كاشى سفيد معرق بر زمينه لاجوردى به قلم عبد اللّه رجال و مورخ سال 1105.

- در خلف ميدان كهنه قرار دارد.

- اين مدرسه طلبه نشين بوده و از بناهاى دوره سليمان صفوى در بازار ريسمان واقع است. مير محمّد مهدى ملقب به حكيم الملك بانى آن است كه آن را در 1105 ه. ق. ساخته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 219

و چون خواجه در مذهب امر به تعصّب داشت، مقرر كرده بود كه بر بالاى درب مدرسه نام شافعى را ننويسند، بلكه بنويسند: «وقف على اصحاب الامامين، إمامى الأئمة صدرى الإسلام» و ممكن است اين مدرسه همان نظاميه اصفهان

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 220

باشد و در اينكه اين مدرسه همان نظاميه است ترديدى نمى باشد براى روشن شدن مطلب به نظاميه رجوع شود. مؤلف «آثار ملى اصفهان» (ص 259) نام پانزده نفر از معاريف محدّثين و دانشمندان منسوب بدين محله را ذكر نموده است. از قسمتهاى معروف اين محله كه جزو محله دار البطّيخ بوده است. ميدان فرش فروشان «ائمه اطيبين» و كوچه جوشون را در كتاب نام برده اند.

در كتاب «انساب خاندانهاى مردم نائين» (ص 153) آمده كه: كرّان بر وزن صحّاف محله اى است در اصفهان و گفته مى شود كه اصل اين كلمه كاران بوده كه نام يكى از باغهاى تاريخى اصفهان است و در اين محله قرار داشته است. باغ كاران مطابق تحقيق دانشمندان و تاريخ نويسان در كنار رودخانه زاينده رود حدود محله ى خواجوى فعلى بوده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 221

عليهذا اين مدرسه بايد در محل خواجوى فعلى باشد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 225

و به تحصيل علوم دينى مشغول بوده اند. سردر مدرسه از كاشى هاى خشتى رنگى مربوط به اواسط دوره ى صفويّه كه روى آنها آياتى از قرآن نوشته و زينت داده شده بود، تزيين گرديده است. در دالان مدرسه يادگارهائى به تاريخ 1213- 1214- 1215 قمرى وجود داشت من جمله تاريخ وفات مرحوم آقا اعتبار خواجه سركار نواب مرحوم عسگر خان گيلانى كه در 17 محرم 1213 قمرى فوت كرده نوشته

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 228

شده بود: در سال 1313 شمسى اين مدرسه از طرف اداره فرهنگ خراب و در محل آن دبستانى بنا گرديد. مرحوم شيخ جابرى انصارى اين مدرسه را مباركه ناميده و درباره ى آن چنين مى نويسد: مدرسه مباركه و مسجد مختصرى كه جنب آن بود، آن را مبارك نامى كه غلام شاه سليمان بوده ساخته و امروز به مسجد جديد مبدّل گشته و با فضاى عقب قريب يك جريب زمين دارد.

[مهدوى] مرحوم جناب در كتاب تاريخ اصفهان موسوم به «الاصفهان» (ص 71) ضمن بيان مكتب خانه هاى اصفهان مى نويسد: مكتب آقا ميرزا عبد الحسين در محله ى طوقچى در مدرسه مباركه قرار دارد و تعداد 20 محصل در آنجا درس مى خوانند. بنابراين بايد گفت اين مدرسه در طوقچى قرار داشته و تا سال تأليف كتاب الاصفهان (يعنى 1342 قمرى) مدرسه وجود داشته و قابل استفاده بوده است.

[حوزه هاى علميه شيعه]، البته اين مدرسه، غير از مدرسه مباركيّه (آقا مبارك) در آخر محلّه ى گلبهار (كوچه كرمانى نزديك خيابان مشير) مى باشد، زيرا مرحوم جناب، از مدرسه مباركه محلّه گلبهار، نيز جداگانه ياد مى كند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 229

در دالان مدرسه قرار داشته است.

[مهدوى] از مدارس عهد صفوى در اصفهان است. سالها حاج محمّد بن على اردبيلى در آن ساكن بود و كتاب «جامع الرّواة» را در آنجا به بهترين روش تأليف فرموده و چون كتابش به اتمام رسيد و دانشمندان و علماى زمان آن را ديدند همگان پسنديدند، به طوريكه شاه سليمان صفوى دستور استنساخ آن را داد. وقتى مرحوم حاج محمّد اردبيلى خواست آن را بنويسد، جمعى از علماى زمان را در حجره ى خويش در مدرسه مباركيّه دعوت نمود و هر كدام به عنوان تبرّك قسمتى از خطبه ى اول كتاب را نوشته (به مدرسه آقا مبارك نيز رجوع شود).

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 230

مدرسه مباركيه كه چند تن از طلّاب در آن سكونت داشتند، به واسطه ى بى علاقگى اولياى امور، روز به روز بر ويرانى آن افزوده شد تا اين كه اداره معارف اصفهان در سال 1313 شروع به ساختن دبستان كرد و با نقشه اسقف طامسن، اين دبستان 17 اطاق و يك سالن دارد. در سردر آن نام دبستان، شعار معارف و تاريخ بناى ساختمان با كاشى معرق قرار دارد.

نام دبستان: دولتى حكيم نظامى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 231

خواجو» (صفحه 30) ذكر مى كند، و حال آنكه در كتاب نام برده، چنين مدرسه اى معرفى نشده است.

شاردن در سفرنامه خود (صفحه 74) مى نويسد: قصر خواجه محرم كه مهتر و سوگلى شاه صفى بوده است خانه اى بسيار زيبا [است] و در سمت راست مسجدى است كه آنرا مقصود بيك مى نامند (همان مسجد تكيه ظلمات). [سردر اين خانه هنوز باقى است و هشتى بصورت دكان تجارى درآمده و قبلا يكى از مخدومين ظلّ السلطان در اينجا ساكن بود به نام ميرزا نادر خان و در پيشانى سردر جمله: «يا هادى المضلّين» با خط نستعليق بسيار زيبا جلب توجه مى كرد.]

نزديك خانه خواجه محرم مدرسه و كاروان سرايى است كه خود او ساخته و به نامش شهرت دارد. با نقل عبارت شاردن محل مدرسه محرّميّه در جنب مسجد تكيه ظلمات معين گرديد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 232

يكى ديگر از ساكنين حجرات اين مدرسه مرحوم سيّد محمّد تقى مستجاب الدعوه (متوفى در سال 1263 به سن قريب به 90 سالگى) از خواصّ مرحوم حاجى كلباسى مى باشد.

مشار اليه عالم و فاضل و زاهد و اديب و فقيه بوده و در محله خواجو سكونت داشته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 235

مدرسه مى رود درباره ى آن چنين مى نويسد:

يك طبقه در آن نديدم مگر در بعضى اتاقها سگ بچه گذارده و در دالانش تاپو (خمره گلى) مى ساختند. كسانى كه براى تماشاى مدرسه مى رفتند، پس از عبور از دالان درازى وارد صحن مدرسه مى شدند كه در اطراف آن حجراتى براى سكونت طلّاب علم و در وسط حوض بزرگى بنا شده بود. در اثر عدم توجه به اين مدرسه ويران شد و موقوفات آن به تصاحب افراد درآمد و اكنون در محل آن دبستانى بنا كرده اند. تحصيل در اين مدرسه بسيار مشكل و شرايط خاصّى داشت و

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 239

در لوح سنگى مرمر كه شرح حالى از وقف نامه مدرسه بوده است و همچنين سردر كاشى كارى آن را پس از ويرانى مدرسه به موزه ايران باستان انتقال داده اند. اين لوحها حاوى اطّلاعاتى است از اداره ى امور مدرسه و شرايط پذيرفتن و سكونت طلّاب كه قسمتى از آن را براى مزيد فايده اينجا نقل مى كنيم: «... از جمله ى شروط تحصيل در اين مدرسه آن است كه سكنه ى مدرسه مذكوره مشغول تحصيل علوم دينى كه فقه و مديريت و تغيير و مقدّمات آنهاست شوند ... صالح و متقى و پرهيزكار و از اهل قناعت باشند و از زمره ى ارباب بطالت و كسالت و شرارت نبوده، حجره ى خود را معطّل و مقفّل نگذارند. بلكه شب و روز در حجره ى خود به مباحثه و مطالعه و عبادت مشغول باشند و اگر يك سال بر احدى بگذرد كه ترقى در حال او برحسب علم و عمل نشده باشد و مظنون مدرس شود كه قابل ترقّى نيست از مدرسه اخراج نمايد و جماعتى كه

در عرض يك سال برحسب علم و عمل ترقى و مظنون نشود و قابليت ترقّى داشته باشد، زياده از پنج سال در آن مدرسه ساكن نشوند اگر احيانا حركت بعضى از اشخاص بعد از مدت پنج سال متعذّر يا متضرّر باشد، يا آنكه در عوض ايشان جمعى متّصف به صفات مذكوره ى حاضر نباشد بايد كه تا برطرف شدن عذر در مدرسه باشد و نهايتش تا هفت سال، امّا بعد از هفت سال البتّه بايد كه برود و بر مدرّس آنكه سعى بليغ كند كه جمعى ديگر كه متّصف به صفات مذكوره باشند تحصيل نموده بجاى اينان ساكن سازد و حجره ها را خالى و معطل نكند و هر كه بعد از هفت سال يك روز بماند غاصب باشد و به غضب خدا و رسول گرفتار شود و ...».

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 240

از مطالعه و دقّت در اين وقف نامه دو چيز براى خواننده معلوم مى شود: يكى آنكه در دوره ى صفويّه تا چه اندازه فقر علمى در ايران وجود داشته كه در يك مدرسه كه يك بانوى ايرانى آن هم از خاندان سلطنت واقف آن بوده، خواندن كتابهاى فلسفه ممنوع شده و كتب فلسفه و حكمت كه مايه ى افتخار ايرانيان بوده، جزء كتب ضالّه شمرده شده است و از اين لحاظ همان قسمتى كه مورخين نوشته اند بايد دوره صفويه را دوره انحطاط شعرا و ادبيات فارسى دانست. ديگر آنكه با اين شرايط

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 241

سنگين باز طالبين علم حاضر به دخول در اين مدرسه مى شده و اين خود كثرت طالبين علم را در اين زمان ميرساند.

[مهدوى] مريم بيگم بانى مدرسه علاوه بر

مدرسه نام برده بانى مدرس هاى است و در نزديك منزل خود در محله ى باب القصر «كوچه جهانيان فعلى» كه بحمد اللّه هنوز معمور و پابرجا مى باشد و در سالهاى اخير به همت مردم، متدين تعميراتى اساسى در آنجا انجام گرفت.

مدرسه مريم بيگم: در اول محله خواجو در بازارچه چهارسو نقاشى است و گويند مريم دختر شاه صفى بود. آن جا را خريده و مدرسه ساخته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 242

باغ توت و «محله ى باغات» مى گفته اند. زيرا در آنجا چندين باغ توت بوده است در اين محله كوچه پاچنار «ظاهرا چنار دار البطيخ مقصود باشد» حمام خواجه سيف الدين و حمام ميرزا روح اللّه و يك مسجد و يك مدرسه به نام تربت نظام الملك، چه اين وزير اعظم مدرسه اى ساخت كه مدفن او نيز در همانجاست و نهر آبى در آن جارى است. مدرسه تربت نظام و مدرسه ملكشاه يكى است لكن با مدرسه نظاميّه كه بانى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 244

آن خواجه نظام الملك بوده متفاوت است (به نظاميه رجوع شود). ظاهرا مدرسه دار البطيخ نيز نام ديگرى از مدرسه تربت نظام و مدرسه ملك شاه و احتمال تعدّد نيز وجود دارد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 245

تدريس سيّد نعمت اله جزائرى در اين محل مدرسه يقينا اشتباه مى باشد.

[حوزه هاى علميه شيعه]، اين مدرسه به صورت مدرسه جديد در اختيار اداره آموزش و پرورش درآمده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 246

تصرّف كرده و به صورت خانه درآورده و تا اين اواخر سردر مدرسه كه قسمت عمده كاشى كارى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 247

آنها شكسته بودند به صورت اوّليه ى خود باقى مانده و اين كه گفته شده است:

مدرسه ميرزا تقى بنام مدرسه «حوّا بيگم» نيز معروف است دليل ندارد و مى توان گفت كه سخنى بدون اصل است. چنانكه در شرح مدرسه حوّا بيگم اشاره كرديم، مدرسه حوّا بيگم بايد در جنب كاروانسرايى به نام او در همين محله قرار گرفته باشد و همانگونه كه يكى از سلاطين اظهار داشته: ميرزا تقى شوهر حوا بيگم بوده است و در زمان صفويّه كه نام زنها را صدا نمى كردند و معمولا به نام شوهرشان معروف بودند اشتباه اين بيان نيز مانند بسيارى از مطالب ديگر آشكار مى گردد. زيرا اولا ميرزا تقى دولت امير را در هيچ يك از كتب شوهر حوا بيگم معرفى نكرده اند. ثانيا دليلى بر عدم حضور زنان در عهد صفويّه وجود ندارد و شهرت بسيارى از آنان خلاف اين ادّعا را ثابت مى كند.

مدرسه ميرزا تقى دولت امير: مدرسه ميرزا تقى كه ظاهرا از بناهاى دوره ى شاه عباس بوده فعلا به صورت مدرسه وجود ندارد و محلّ آن تبديل به خانه مسكونى شده است. دوست فاضل نگارنده آقاى محمّد صدر هاشمى سالها پيش اين مدرسه را ديده و مقاله اى درباره ى آن نوشته اند كه در ضمن آن، كتيبه ى موجود در آن را ضبط و شرح داده اند. اين مقاله كه در روزنامه «سرنوشت» درج شده به شرح زير است:

نگارنده به خاطر دارد چند سال قبل در محله ى «جماله كله» در محلى كه در تصرّف آقاى شيخ اسد اللّه گيوه چى

بود و سابقا به نام مدرسه ميرزا تقى خوانده مى شد، سنگ يك پارچه ى نفيسى وجود داشت كه بر روى آن به خط محمّد رضا امامى- خطاط معروف عصر صفوى- كتيبه اى كه در ذيل نقل مى شود حجّارى شده بود:

بانى مدرسه ميرزا تقى نامى بوده و اين مدرسه را در سال 1071 قمرى براى سيّد نعمت اللّه جزايرى معروف صاحب كتاب «انوار النعمانيه» هنگام مراجعت از شيراز

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 248

و توطن در اصفهان بنا نموده است.

به اين ترتيب از گفتار سيّد و كتيبه موجود در مدرسه معلوم مى شود كه سابقا در اين محل، مدرسه ى مهمّى وجود داشته كه اكنون دست حوادث آن را از بين برده است.

بناى فعلى در مدرسه از ابو الحسن بيك نامى است كه ظاهرا 60 سال قبل مدرسه ميرزا تقى را به صورت خانه مسكونى درآورده است. [كتاب گنجينه آثار تاريخى اصفهان]

بنابر مندرجات كتاب «آثار ملى اصفهان» (ص 41) در حال حاضر اثرى از صورت مدرسه نيست و خانه است ولى در موقعى كه داير بوده، اين بنا را به سه نام نامى آن كه فرحبخش شاب و هم شيخ است اولين مدرسه دويم: طيبه سيمين: خالصيه ضبط كرده اند و نكته ى ديگر در مورد مدرسه طيبيه خالصيّه است كه در سال 1071 بناى مدرسه پايان پذيرفته است به طورى كه نوشته اند اين مدرسه را مدرسه «حوّا بيگم» نيز خوانده اند و اگر چنين شهرتى درست باشد بايد گفت كه بعد از بناى نخست از طرف حوّا بيگم- كه در زمره ى حرمسرايان عهد صفوى بوده- تعميراتى در آن به عمل آمده لذا با اين نام هم خوانده شده است. اين كتيبه را دانشمند

متوفى سيّد محمّد صدر هاشمى در روزنامه «سرنوشت» (شماره 21 و 22 سال اول آن روزنامه) نوشته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 249

ص: 251

به خيابان نشاط منتهى مى گردد. منزل ميرزا رضى در كنار اين فضا و «ميدان» بوده است و ظاهرا مدرسه نيز در همين حوالى قرار داشته است. ميرزا رضى پسر حوّا بيگم دختر شاه عباس كبير مى باشد. باز هم شاردن در سفرنامه خود (صفحات 8 و 9) درباره ميرزا رضى منشى الممالك گويد: ميرزا رضى مردى دانشمند و كنجكاو و فوق العاده شريف و خيرخواه است. مصاحبت با او براى اهل تحقيق و طالبان شناسايى ايران و حكومت و سياست آن كشور بسيار سودمند مى باشد. ميرزا رضى از خانواده هاى قديمى ايران و اولاد پسرى خواجه نصير الدين عالم و ستاره شناس معروف است.

آثار و ساختمان هايى كه ميرزا رضى در محله قصر منشى (محله اى كه به نام خود او معروف است) بنا نموده است عبارتند از: يك بازار و يك كاروانسرا و يك مسجد و يك حمام و يك قهوه خانه «مسجد قصر منشى (نزديك خيابان شاه (فعلى)) بحمد اللّه تاكنون باقى و معمور مى باشد.»

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 254

سكونت طلّاب بوده كه متأسّفانه در اين اواخر باير و خالى از طلبه بوده و عده اى از دهاتيان و اشخاص متفرّقه حجرات را جهت سكونت و يا انبار مغازه هاى خود قرار داده اند.

اين مدرسه بوسيله سردر زيبائى به صحن امام زاده متّصل مى شود. كتيبه اين سردر به خط ثلث مورّخ به سال 918 ه. ق. در زمان سلطنت شاه اسماعيل صفوى به وسيله ى ميرزا شاه حسين بنا گرديده است. شاردن در سفرنامه خود (ص 85)

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 255

شرحى مفصّل و افسانه مانند راجع به بانى ساختمان كه آن را شيخ حسين بنا از اهالى زمان معرفى مى كند نوشته و مى نويسد: وى در خدمت درويش خان وارد شده و به مقامات عاليه رسيده و اين بنا را برحسب نذرى كه كرده بود ساخته است.

به هر حال به نظر مى رسد، اصل بناى مدرسه، مربوط به قبل از صفويّه و احتمالا دوره ى غزنويان و سلجوقيان بوده و تجديد بناى آن مربوط به عهد شاه اسماعيل و شاه طهماسب صفوى باشد.

[كتاب حوزه هاى علميه شيعه ص 414] واقع در بازارچه بيدآباد و جنب مسجد سيّد و در حال حاضر مورد بهره بردارى طلّاب است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 256

كاروانسراى قبل و كوچه ى موتابانها كه هنوز به همين نام معروف و سپس مسجد حكيم، محل مدرسه ميرزا قاضى معلوم مى شود. در محله شهشهان بازارچه و حمام و مسجدى كوچك به نام قاضى معروف است و ظاهرا همگى مربوط به ميرزا جعفر قاضى اصفهانى است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 257

مستهلك است و محلّ آن در نزديكى امامزاده (شاهزاده ابراهيم) بوده است. بانى اين مدرسه، مادر شاه عباس دوم بوده كه مدرسه اى بنا كرده (يا به تجديد بناى آن پرداخته) كه علاوه بر مكان تحصيل علم، با محراب بزرگى كه جنب آن ساخته بود، جهت انجام فريضه هم از آن استفاده مى شده است. هرچند در كتاب «گنجينه ى آثار تاريخى اصفهان» (ص 685) در بخش معرّفى مدرسه ى چهارباغ (مدرسه سلطانى) مى نويسد: مدرسه چهارباغ يا مدرسه سلطانى، كه آن را مدرسه «مادر شاه» نيز ناميده اند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 259

اربع و خمسين و ثمان مأة- 854 ه. ق.) به چشم مى آيد به همراه اين اشعار كه:

كمترين بندگان آستانش صدر دين كرد سال هشتصد و پنجاه و پنج اين يادگار

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 264

نورك الاصفهانى (م 406) ساخته ... و نيز مدرسه اى براى ركن الدين الاسفراينى (م 418) ساخته شد. غير از اين مدارس كه گفته ايم در نيمه اول قرن چهارم در نيشابور چند مدرسه مشهور بود كه از آن جمله است: مدرسه بيهقيّه كه امام ابو الحسن محمّد بن شعيب البيهقى- فقيه شافعى- (م 324) در كوى سيّار نيشابور ايجاد كرد. علاوه بر اينها در اول قرن پنجم در نيشابور چهار مدرسه بزرگ براى چهار طايفه ى: كرّامى و شيعى حنفى و شافعى وجود داشت.

چهارم براى سادات و اتباع ايشان يعنى شيعه و عدليه «معتزله» و زيديه به نام امام على بن عبيد اله بن احمد نيشابورى معروف به «ابن ابى الطيب» (م 418) در كوى الفرير نيشابور ... از آنچه گفته شد معلوم گرديد كه آنچه شهرت دارد كه خواجه نظام الملك اول كسى است كه بناى اين گونه مدرسه را بر عهده داشت و اين شهرت مصداق واقعى «ربّ مشهور الاصله» مى باشد.

اين شهرت را مى توان بدين گونه اصلاح و توجيه كرد كه خواجه نظام الملك طوسى، اوّلين كسى است كه در اصفهان مدرسه ى دينى بنا نمود، گرچه مدرس اين بنا مربوط به زمان قبل از خواجه مى باشد. يا مدارس او وضع خاصّى داشتند كه قبلا مدارس بدان گونه نبودند و داراى مزايايى از قبيل داشتن موقوفات و مدرسين موظف و غيره چنانكه در ترجمه ى «محاسن اصفهان» (ص 142) كه به وسيله سيّد حسين بن محمّد بن ابى الرضا علوى در سال 729 از رساله ى عربى «محاسن اصفهان» مافرّوخى را ترجمه كرده و اضافات و دقايقى ديگر به آن اضافه نموده و درباره ى مدرسه خواجه نظام الملك چنين

مى نويسد:

«چنانچه مدرسه كه اكنون معمور و قائم است بنا فرمود نزديك جامع بزرگ بر محلّت دردشت بر وضعى و اصلى هرچه خوبتر و هيأتى و نظامى هرچه مرغوب تر و در غايت رفعت از جهت صنعت و عمل و نهايت رتبت، از طرف منزلت و محل،

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 266

و بر در آن منارى چون ستون قبّه ى آسمان كشيده و دراز و با عيّوق و فرقدان همنشين و همراز عجيب شكل وضع غريب اصل و فرع در قسمت و عرض آنكه سه شخص بر سه پايه آن صعود و عروج نمايد تا بر كنگره و قفصه نرسند، خود را به يكديگر ننمايند، خرج بى پايان و بى حد بر آن صرف و ضياع بى شمار بى عدد بر آن وقف، چنانكه هر سال مبلغ هزار دينار محصول و مستغلات و موقوفات بوده و اكنون آنرا به كلى مستأكله ربوده».

«مدرسه نظاميه تا زمان مغول در اصفهان داير بوده و در فتنه مغول فاسقه مانند بسيارى ديگر از بقاع الخير خراب و ويران شده و اكنون به طور قطع محل آنرا نمى توان نشان داد. و چنانكه در «تاريخ مدارس ايران، ص 119» هم آمده، مدرسه ى نظاميّه را به پاس حرمت مدرّس نامدار آن «صدر الدّين خجندى»، «صدريّه» هم مى نامند (به مدرسه ى صدريّه رجوع شود) و علاوه بر محمّد بن ثابت بن على خجند (متوفى 483) قاضى ارّجانى- كه از اعقاب جابر انصارى (صحابى معروف پيامبر (ص)- نيز از مدرّسين معروف اين مدرسه در زمان نظام الملك بوده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 267

امام زاده هارون ولايت

[مهدوى] ميرزا طاهر نصرآبادى در تذكره ى خود «ص 204» در شرح حال درويش يوسف مى نويسد: «درويش يوسف كشميرى به اصفهان آمده تأهل ميل نمود و مدتى در مدرسه ى نقّاشان واقع در تختگاه هارون ولايت ساكن بود. بعد از آن در كنار عاليجاه وقايع نويس و اقوام ايشان خانه اى بهم رسانيده، حضرات كمال مهربانى با او داشتند مشارّاليه از فنون علوم بهره داشته، مجلس آرا بود و ...».

«نگارنده گويد ظاهرا مدرسه نقّاشان همان مدرسه هارون ولايت مى باشد.»

قبلا متذكّر شديم كه در زاويه ى جنوب غربى صحن و بارگاه امامزاده هارون ولايت، مدرسه ى كوچكى از آثار ميرزا شاه حسين مورّخ به سال 918 ه. ق. موجود است و همچنين عبارت مرحوم انصارى را درباره ى سنگاب آن كه قسمتى از بت سومنات است، مطالبى نقل كرديم، اكنون مى گوييم: از فحواى كلام انصارى وجود مدرسه را تا قبل از صفويّه مى توان حدس زد، امّا اين كه در چه زمانى و به وسيله ى چه كسى بنيان شده معلوم نيست، احتمال اين كه مربوط به عهد غزنويان و سلاجقه باشد بعيد به نظر نمى رسد، امّا دليل قاطعى در دست نيست، امّا نسب امام زاده: در اين كه اين مقبره قرنها قبل از صفويّه از اماكن متبرّكه و مورد نظر شيعيان بوده است،

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 268

ترديدى نيست، لكن در كتب انساب، صريحا ذكرى از آنها نشده است و در بين اولاد ائمه ى اطهار- عليهم السلام- چندين نفر به نام «هارون» در اصفهان بوده اند كه همگى به جلالت قدر و منزلت و علوّ مكان شهرت داشته و هم در اين شهر وفات يافته و مدفون شده اند كه بايد صاحب اين قبر يكى

از آنها باشد كه ذيلا به نام برخى از آنها اشاره مى شود:

1- هارون بن امام موسى الكاظم (ع): مير محمّد قاسم مختارى سبزوارى در تعليقات خود بر كتاب «عمدة الطالب» و هم چنين شيخ نور الدين عاملى و سيّد حسين بن مساعد حائرى، وى را فرزند بلاواسطه ى امام مى دانند و حضرت آيت اللّه سيّد شهاب الدين مرعشى نجفى نيز همين قول را تأييد مى نمايند.

2- هارون بن محمّد بن احمد بن جعفر بن هارون ابن امام موسى الكاظم- عليه السلام- بنا به نقل «تاريخ سيستانى».

3- هارون بن احمد بن جعفر بن هارون الامام موسى الكاظم- عليه السلام- (مشاهد القمره، ص 13) كه گويا در زمان مستعصم عباسى در اصفهان شهيد گرديد.

4- هارون بن على از اولاد و احفاد حضرت هادى- امام على النقى عليه السّلام- (به نقل از ميزان الانساب، ص 47) كه در كتاب نام برده گويد: ظاهر اين است كه آن جناب باشد، چنانكه در بعضى از كتب معتبره مذكور شده است.

5- هارون بن محمّد بن زيد بن الحسن، كه او را در اصفهان شهيد كردند و از اولاد و احفاد حضرت امام حسن مجتبى (عليه السلام) مى باشد (ميزان الانساب، ص 47).

بنابر اقوال مذكور انتساب جناب هارون به حضرت موسى بن جعفر- عليه السلام- بدون ترديد بوده و شهرت اسم در تمامى ادوار اين چنين بوده است. بنابراين چون اقوالى كه ايشان را فرزند بلاواسطه ى امام مى دانند، معتبر است، به قطع و يقين ايشان فرزند بلاواسطه ى امام است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 269

انصارى»

مدرسه نوريّه از مدارس دينى است كه در اوايل عهد صفويّه در بازار عربان تقريبا محاذى بازار ريسمان به وسيله ى نور الدين محمّد جابرى انصارى اصفهانى بنا گرديده است.

مرحوم جناب در كتاب «الاصفهان» (ص 68) طول و عرض مدرسه را 45* 30 و تعداد حجرات آن را 22 و طلّاب ساكنين و مشتغلين در آنجا را نيز 22 نفر مى نويسد. بناى مدرسه در قرن يازدهم در دوره ى سلطنت شاه عباس اول شروع شده (پس از اختتام وقف نامه ى مفصّلى جهت آن نوشته كه در كتاب «تاريخچه اوقاف اصفهان» (ص 74 تا ص 110) نقل گرديده و متأسّفانه چون به خوبى خوانده نشده است، غلطهاى زيادى دارد. در تاريخچه اوقاف اصفهان (ص 74) نوشته است: بعضى معتقدند بانى مسجد آقا نور و مدرسه نوريّه دو نفر مختلف و هر دو به نام نور الدين بوده اند.

نگارنده گويد: در اينكه بانى اين دو بنا دو نفر مى باشد، ترديدى نيست و بانى يكى نور الدين جابرى از اعيان و اشراف زمان و ديگرى آقا نور جولا مى باشد.

مدرسه نوريّه از بدو ساختمان تا حدود سال 1347 قمرى داير و طلبه نشين بوده و سالانه عدّه اى از طلّاب در آن سكونت داشته و به درس و بحث مشغول بوده اند در

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 270

سالهاى بين 1347 و 1365 اين مدرسه مانند بسيارى از مدارس ديگر از طلبه خالى و در نتيجه مخروبه شد. بعد از اين تاريخ با سعى و اهتمام مرحوم معزى، چند نفر طلبه در آن سكونت نمودند و در اين اواخر تعميراتى اساسى در آنجا انجام شد و فعلا از مدارس معمور اصفهان است و به جهت آن

كتابخانه اى آبرومند تهيه شده كه بعدا به آن اشاره خواهد شد.

رخبام طاق ايوان ها در اين مدرسه از مابقى صحن مرتفع تر است و اين شيوه ى تأكيد معمار بر ايوان را در نماسازى نشان مى دهد. سردر اين مدرسه فاقد كتيبه است و تزئينات سردر آن اندك و كم آرايه است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 271

عبارتست از: جماله و مسجد ذوالفقار و ... ميان اين محله گود

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 272

نسبتا بزرگى به نام گود نيماورد است كه بالاتر آن كاروانسراى فيل و كوچه موتابان است و سپس قصر و مدرسه ميرزا قاضى شيخ الاسلام و بعد خانه ابراهيم سلطان كچيباتى است.

نگارنده گويد: گود نيماورد هنوز به همين نام باقى و معروف است و مدرسه در محل گود بنا گرديده است.

مدرسه از آثار زينب بيگم زن حكيم الملك اردستانى است. در خود ساختمان مدرسه هيچگونه تاريخى كه سال بناى آنرا معيّن كند وجود ندارد، لكن نويسندگان تاريخ اين بنا را سال 1117 ه. ق. ذكر نموده اند (در دوره سلطنت شاه سلطان حسين صفوى كه البتّه برخى تاريخ بنا را مربوط به زمان شاه سليمان مى دانند). و وجه جمع اين دو قول آنكه در عهد شاه سليمان شروع به ساختمان شده و در عهد شاه سلطان حسين تمام گرديده است و مرحوم جناب در الاصفهان «ص 68» طول و عرض مدرسه را 45* 45 ذرع و تعداد حجرات آنرا 61 و طلّاب و مشتغلّين در آنجا را 70 نفر مى نويسد. مدرسه دو طبقه و دو ايوان جهت نماز و تدريس دارد و جمعا 78 حجره در آن مدرسه وجود دارد. در كتاب «آثار اصفهان» (ص 507) صورتى از موقوفات آن به دست داده است كه طالبين مى توانند به اين منبع مراجعه كنند. كتيبه سردر اين مدرسه جديد و در زمان سلطنت رضا شاه كبير و در زمان تصدى مرحوم حاج سيّد عبد العلى عقلائى نايب التوليه ى مدرسه از كتيبه محراب جنوبى مدرسه جنوب شرقى مسجد شاه «مدرسه ناصريه» طرح

بردارى شده و در سال 1349 نصب گرديده است. قسمت آخر كتيبه اين است: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلم: لو أنّ الغياض اقلام و البحر مداد و الارض قرطاس و الجنّ حسّاب و الانس

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 273

كتاب ما احصوا فضائل على بن ابيطالب (سنه 1349).

مدرسه نيم آورد از معمورترين مدارس دينى اصفهان بوده است و نيز عدّه اى از معاريف دانشمندان و ادبا و فقها در آن تحصيل و يا تدريس مى نموده اند.

[مجله رواق] اين مدرسه 60* 55 متر با 59 حجره مى باشد. در زمان سلطنت شاه سلطان حسين در اين مدرسه براى ايجاد نمازخانه در ايوان سمت قبله محرابى ساخته شده و به عنوان نمازخانه استفاده مى شده و به علّت اهميّت نمازخانه ها در اين عهد به تزئينات اين ايوان ها توجه خاصّى مبذول شده است و بدين ترتيب مفصّل ترين تزئينات مدرسه را در اين بخش از ساختمان مى توان ديد. نماى كلى ايوان هاى شمالى و جنوبى آن شامل يك قاب مستطيل شكل عمودى است كه دهانه اى با قوس جناغى را در برمى گيرد.

- مدرسه نيم آورد از مدارس طلبه نشين مشهور در زمان شاه سليمان صفوى بود كه به وسيله زينب بيگم همسر حكيم الملك بانى مدرسه كاسه گران بنا شد. در مجاورت بازار بزرگ قرار داشته و محل تعليم عده كثيرى از علما و دانشمندان بعد از صفويه است. نام اين محله از دوره سلاجقه مكرّر در كتب تاريخى ديده مى شود.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 275

ناظر كلّ موقوفات ايران بوده و بر كلّيه ى موقوفاتى كه از طرف شاه وقف مى شده نظارت داشته است. شاردن به دو صدر اشاره مى كند: يكى صدر موقوفات و ديگرى صدر خاصّه كه وظايف صدر خاصّه رسيدگى به امور اوقاف پادشاهان و وظيفه صدر خاصّه نظارت بر اوقاف عمومى بوده است. ميرزا كوچك يا شاهزاده كوچك متولى موقوفات سلطنتى بوده كه كاخى نيز به نام او در اصفهان برپا بوده است. به علاوه مدرسه اى نيز به نام مدرسه «وزير اوقاف» در اصفهان وجود داشته است و نگارنده گويد: شاردن در سفرنامه خود (ص 112) يادى از كوچه حمام وزير و كوچه جماله مى دهد و ممكن است اين مدرسه هم در همان حوالى قرار داشته باشد كه بدين ترتيب مدرسه كوچه جماله را بايد همين مدرسه وزير اوقاف دانست.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 276

هفت گانه مستهلك:

در محله عباس آباد و مستهلك در زمان صفويه هفت مدرسه يعنى آباد و معمور بود كه در دوره هاى بعد معمولا متروك و مهجور مانده و در اواخر قرن سيزدهم به دستور مرحوم شيخ محمّد باقر فشاركى برخى از آنها را خراب نموده و مصالحشان را در مسجد محلى «نور رحيم خان» به كار برده اند. اين مدارس هفتگانه عبارتند از:

1- مدرسه آقا كمال خازن

2- مدرسه شمس آباد

3- مدرسه قرچقاى بيك

4- مدرسه قطبيّه

5- مدرسه مادر شاه

6- از ميان اين مدارس هفتگانه مدرسه ى شمس آباد تا اين تاريخ داير و گرچه طلبه نشين نمى باشد، ليكن در دو قسمت آن مجلس ختم و روضه خوانى برگزار مى شود.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 278

است.

ولى درست نيست و به طور دقيق كه محاسبه شود منطبق با سال 1115 هجرى مى شود. ثبت تاريخى سر درب مدرسه مزبور در گردش ادارى است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 283

ق. ساخته شده و به هر حال تنها مدرسه اى است كه اصفهان- كه بارها بستر حوادث بوده است- آن را حفظ كرده و به بشر امروز هديه نموده است. و از ميان مدرّسان نامدار آن مى توان به محدّث بزرگ شيعى، علّامه محمّد تقى مجلسى (متوفّى 1070 ه. ق.) اشاره نمود.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 288

مدرسه ى ديگر، كه از آنها به عنوان «هفت مدرسه» ياد مى شده در محلّه ى «چراب و چهارسوق نقّاشى» قرار داشته اند كه تا به امروز همگى خراب و چنانكه مؤلف «گنجينه ى آثار تاريخى اصفهان» (ص 687) مى نويسد: زمين هايشان رها شده است و از مصالح آنها، به فتواى يكى از مجتهدين بزرگ، در ساختن مساجد ديگر، استفاده شده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 290

و ظهور داشته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 295

ص: 298

چهارباغ اصفهان، در هزار و صد و شانزده و در هزار و صد و هجده، مدرسه مشرف بر تمام شدن بود، و در ذى الحجّة الحرام آن سال (سال 1118 ه. ق.) تدريس مدرسه ى مزبوره را به حضرت علّامة العلما، آمير محمّد باقرا، سلّمه اللّه تفويض نمود ...

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 306

كه در كتيبه ى زيباى، بر روى سنگ مرمر حجارى شده و خطّ و هنر على نقى امامى آذين بخش آن است.

اكنون نيز جمعى از طلّاب حوزه ى علميّه در آن ساكنند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 310

جامع عباس آباد و مدرسه و حجرات آن حالت تركيب مسجد و مدرسه داشته اند؛ همانند شمار ديگرى از مساجد جامع اصفهان كه تركيبى از مسجد و مدرسه است. و گويا محلّ خاصّى بوده كه بيشتر صاحبان مقامات فقر و قناعت و بريدگان از خلق و دل دادگان معشوق در آنجا مقيم مى شده اند، هم چنانكه در «تذكره ى نصرآبادى» در شرح حال شيخ عماد مى نويسد: «در مسجد جامع عبّاس آباد اصفهان حجره دارد، و به داده خدا قانع شده، ممنون كسى نمى باشد ...»

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 313

در مجاورت مسجد سيّد قرار گرفته است. بانى و واقف زنى بوده به نام «عزت نساء» خانم دختر ميرزا خانا، تاجر قمى، كه شوهر خود را ميرزا مهدى معرفى نموده است. توليت اين مدرسه ابتدا به عهده ى آقا حسين خوانسارى (متوفّى 1099) بوده است كه پس از درگذشت وى، توليت مدرسه به

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 319

پسرش آقا جمال الدين محمّد (متوفّى 1125 ه. ق.) واگذار شده است. ميرزا حسين ظاهرا از اولاد يا احفاد ميرزا مهدى و عزت نسا خانم بوده است كه پس از فتنه ى افغان، متصدى تعمير مدرسه و ساكن نمودن طلّاب در آن مى گردد و كم كم مدرسه به نام او شهرت مى يابد.

[استاد مهدوى] اين نهاد آموزشى در كليّه ى ادوار معمور و طلبه نشين بوده است و از جمله ى طلّاب و ساكنين آن مى توان به مرجع عاليقدر شيعه آقا سيّد ابو الحسن موسوى مديسه اى معروف به اصفهانى نام برد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 320

شاه حسين وزير شاه طهماسب بوده است.

اين مدرسه كه مى توان به نوعى آن را اوّلين نهاد آموزشى ايجاد شده در عهد صفوى به شمار آورد به وسيله ى كمال الدين ميرزا شاه حسين (م 925 ه. ق.) در عهد سلطنت شاه اسماعيل اول (930- 905 ه. ق.) ايجاد شده است. بنا به نوشته ى كتاب «قصص

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 323

خاقانى» ميرزا شاه حسين اصفهانى در سال 921 ه. ق. به وزارت شاه اسماعيل صفوى رسيده است و به گفته ى مؤلف «حبيب السير» تأثير او در امور دولتى مربوط به عهد صفوى به گونه اى بوده است كه او را «مدبّر امور مشرقين» لقب داده بوده اند ... اين مدرسه فعلا مسكونى نيست و متأسفانه بر اثر سهل انگارى متولّيان امر برخى درهاى چوبى حجرات عوض شده و به جاى آن در آلومينيومى به كار رفته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 324

مهدوى، ص: 325

مدرّسين اين مدرسه مى باشند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 327

شريعت ريزى و عموما درس هاى مقدّماتى و بخشى از سطوح را شاگردان ممتاز و بانوان عالمه و فاضله اى كه اشتغال به تحصيلات عاليه حوزه اى در همين مدرسه داشتند، تدريس مى نمودند. مرحومه حاجيه خانم مجتهده امين كه در سالهاى اخير چهارشنبه شب ها در اين مدرسه درس اخلاق مى گفته اند و مكان آن در مجاورت مسجد سيّد «كوى پشت مسجد و بازارچه بيدآباد» قرار دارد.

مراحل تحصيلى در مكتب فاطمه (ع) از مقدّمات تا سطوح عاليّه است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 329

و تحت لواى امنيّت سياسى و نظامى ايجاد شده، در حدود پنجاه سفارت خانه در اصفهان عهد صفوى داير گرديد و طبيعتا رفت و آمد سيّاحان مشتاق مغرب زمين نيز در اين عهد، رونق روزافزونى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 330

گرفت و جهانگردان نامدارى چون: پيترو و دلاواله، توماس هربرت، دن گارسيا و سيلوا افيگوئرا، شاردن، كمپفر آلمانى و ... از اين شهر باستانى ديدن كرده و ديده ها و شنيده هاى خويش را ثبت و ضبط نموده و لقب «نصف جهان» از همين دوره به اصفهان داده شد. طبعا مدارس اين دوره از مكان هايى است كه مورد توجّه سيّاحان بوده و گاه با اعجاب و شگفتى از اين بناها ياد كرده اند كه در اين مجال اندك به بازخوانى گزيده اى از گزارشات آنان در اين باب مى پردازيم و به يارى حضرت حق، گزارش مفصّل آنها را در جلد دوم اين كتاب مى آوريم.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 331

دورنماى شهر اصفهان از سمت جنوب (بابا ركن) مربوط به 11 ق.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 332

قاب ها و شبكه بندى پنجره شكسته است. درون مدرسه طلّاب علوم دينى در ميان حجره ها به فراگرفتن قرآن مشغولند يا ساعت فراغتشان را در كنار حوض وسط صحن و در زير سايه درختان به كشيدن قليان مى گذرانند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 333

مدرسه چهارباغ اصفهان از زمان شاه سلطان حسين صفوى سده 12 ق. (سده 18 م.)

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 334

راه ورودى مدرسه چهارباغ اصفهان سده 12 ه. ق.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 337

يك نوع دكان قنّادى است كه طلبه هاى جوان و معمّم پول مختصر خود را در آن خرج مى كنند. گوشه اى از زندگانى مذهبى ايرانيان را مى توان در نزديك استخر و حياط پردرختى كه آن را احاطه كرده مشاهده نمود. در حال حاضر كاشى هاى گنبد در دست تعمير است. چوب بست هايى كه براى تعمير به كار مى رود از ده تا پانزده سال قبل همچنان برپاست و كار تعمير به طور متناوب با مسامحه و تعلل شرقى در طى اين مدت انجام گرفته ولى اين طور به نظر مى رسد كه اين بار قصد دارند آن را به پايان رسانند. بايد گفت كه روش كار گذاشتن كاشى هاى پرنقش و نگار گنبد خيلى ماهرانه است. ابتدا قاب گچى از يك قسمت تهيه مى نمايند و طرح را بر روى آن نقش مى كنند سپس كاشى ها را وارونه در قسمت مقعّر قرار مى دهند و به اين ترتيب يك قسمت از طرح تشكيل مى شود. هنگامى كه

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 339

به اندازه كافى اين كار را ادامه دادند روى آنرا با گچ مى پوشانند و آنگاه اجزاى يك قسمت بزرگ را به گنبدى مى برند و با قطعات مجاور جفت مى كنند. متأسفانه محلى يافت نمى شود كه از آنجا بتوان تابلويى از اين ساختمان كه شامل در اصلى و گنبد هر دو باشد تهيه كرد.

سفرنامه شاردن: «... و بعد به مدرسه (جعفريه) كه با وجود قدمت ساختمان بسيار زيباست مى رسيم. نقاط مهم اين مسجد از سنگ مرمر و كاشى بنا شده است، سپس قصر (حسن آشپز) است كه در اوان ترقى آشپزى ساده بوده سپس به مدرسه دار البطيخ مى رسيم كه نزديك حمام و مدرسه است به

نام «مدرسه گلكوز» و سپس به يخچال هاى احمدآباد مى رسيم». شاردن در سفرنامه خود بخش هارون ولايت:

داستان زيبايى از شيخ حسين بنا نقل مى كند و در آن چگونگى ساخت مدرسه هارون ولايت به دست شيخ حسين بنا را عنوان مى كند. كشه: ديهى است نسبتا بزرگ كه آن را در عدد ديه هاى دهستان ترقروه شهرستان نطنز به حساب آورده اند.

اين ديه در سال 1345 تعداد 830 نفر جمعيت داشتند. اين دهستان از مراكز قديم تمدن ايران بوده كه يك نژاد و طايفه مخصوص در اين ناحيه وجود داشتند.

واژه شناسى كشه، همان طور كه به نظر مى رسد از «ك» و «ش» تركيب يافته. «ك» تخفيف يافته «كه» است به معنى قنات كه معادل «كى» معادل كهريز و كاريز به معنى قنات است. اين صورت مخفف «ك» اختصاص به اين ديه ندارد اما «شه» از ريشه شستن و شوئيدن و شست و شو آمده. معناى كشه برحسب توضيحاتى كه داده شده «ك» يا كاريز روان است وقتى قناتى را با هزار زحمت مى كنند چنان نيست كه در همه موارد آب آن روان گردد بنابراين عنوان آب روان يا قنات شويان در قنات ها به ميان مى آيد و امتيازى مى شود براى قناتى كه آب آن روان است و بدان نام هم برده مى شود. مستهلك يك ناحيه يا محلات خوش آب و هوائى است كه در خود

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 340

شهر اصفهان كه سابقا بيشتر باغ بود و محل آن با تقريب و مسامحه در حال حاضر بين خيابان آذر و خيابان شاهپور سابق در جنوب خيابان شيخ بهائى اين ناحيه به خوشى آب و هوا و پاكى و پاكيزگى شهره بوده است. در

نامواژه هاى استهلك و همچنين استلك مى بينيم كه اين دو صورت از صورت اصلى «استخر» آمده و كاف آن تصغير است در واژه مستهلك بايد دانست كه پيشوند «مو» همان است و «مو» مخفف «مان» است. بنابراين مستهلك همان «مان» استهلك، «مون» و «مو» استهلك دانست يا به صورتى ديگر بگوئيم «مان استخرك» يعنى جايگاه استخر. لنبان: لنبان نام يك محلت قديمى است كه در غرب اصفهان است. و ياقوت در كتاب معجم البلدان مى گويد لنبان به ضم اول ديه بزرگى است در صافهان و دروازه اى دارد كه بدان معروف است. با دقت از روى واژه لنبان معنائى از آن به دست نمى آيد.

برهان قاطع لنبان را به معناى زنى كه روسپيان را به كار وامى دارد. معيّن مى كند و بعد مى گويد كه نام ديهى از اصفهان هم هست كه بين اين ده در واقع هيچ تناسبى وجود ندارد. به هر صورت با فحص بليغى كه در اين باره به عمل آمده معناى خوب و مناسبى براى لنبان به نظر نرسيد و مى توان انديشيد كه لنب نام يك قبيله آريائى بوده كه بر محل اطلاق شده.

مدرسه شاه حسين از سفرنامه جكسن: در جانب شرقى خيابان باصفاى چهارباغ عمارت باشكوهى توجه ما را جلب كرد. اين عمارت مدرسه شاه سلطان حسين است كه در قرن هيجدهم براى تعليم و تربيت ملّاها و دراويش وسيله شاه سلطان صفوى ساخته شده است و نامش از نام اوست. سردر زيبا پادرهائى كه پوشش برنجين و حكاكى هاى سيمى دارند تحسين آدمى را برمى انگيزند. گنبد فيروزه اى آن با نقشهاى اسليمى زرد رنگ پيرامونش همانقدر زيباست كه ظريف است. اما بسيارى از كاشى هاى ظريف گنبد

آن فروريخته با بعضى از صفحات

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 341

مرمرين ديوار بيرونى ساختمان ناپديد گشته و قسمت هايى از قاب ها و شبكه بندى پنجره شكسته است. درون مدرسه طلّاب علوم دينى در ميان حجره ها به فراگرفتن قرآن مشغولند يا ساعت فراغتشان را در كنار حوض وسط صحن و در زير سايه درختان به كشيدن قليان مى گذرانند. مدرسه عربان از سفرنامه شاردن: بالاتر از مقبره امامزاده احمد كه يكى از اولاد امام موسى كاظم (ع) بود مدرسه بزرگى است كه داراى چهل اتاق مى باشند و مردم به عنوان مزاح آن را مدرسه خران (مدرسه عربان) مى نامند. غير از عربها كه كودن ترين و جاهل ترين طبقه طلّاب هستند كسى در آن نمى رود. اگرچه همان طور كه زبان لاتين زبان علمى مغرب زمين است زبان عربى زبان علمى شرق به شمار مى رود اما همان وضعى كه بر سر يونانيان آمده بر سر اعراب نيز وارد شده است به اين دو ملت هر يك در زمان خود از پيشوايان علم و فرهنگ بوده و دانشمندان بزرگى به جهان داده اند و ديگران دانش و ادب را از ايشان فراگرفته اند ولى اكنون در زمره جاهل ترين ملل مى باشند اين را فراموش كردم كه بر سردر مدرسه كتيبه ذيل نوشته شده: العلم فى الصغر كالنقش فى الحجر.

احمدآباد مى رسيم.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 342

«مون» و «مو» استهلك دانست يا به صورتى ديگر بگوئيم «مان استخرك» يعنى جايگاه استخر.

346

دانشمندى گرانمايه و نويسنده اى محقّق از من خواست كه مختصرى از شرح زندگانى و آثار خود جهت او بنويسم. قبلا نيز از طرف چند تن از نويسندگان و دوستان چنين پيشنهادى به من شده بود كه جواب همه آنها منفى بود.

امّا نمى دانم چرا در برابر پيشنهاد اين يار عزيز تسليم شدم و قول مساعد دادم با اينكه روحا از اين كار بيزار بوده و مى باشم، بعدا به فكر افتادم كه وى را نيز چون ديگران دانسته و با وعده خود مخالفت كنم. اين آيه شريفه به خاطرم رسيد كه حضرت حق جلّ و علا يكى از نشانه هاى متقى و مؤمن را وفاى به عهد مى شمارد و مى فرمايد: «وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا» (سوره بقره/ ايه 177).

بر خود واجب ديدم كه به وعده خود جامه عمل بپوشانم. اكنون با اقرار به خردى و ناچيزى خود و اينكه من هرگز خود را قابل آن ندانسته و نمى دانم كه نامم و شرح زندگانى و آثارم در كتابى و يا رساله اى ثبت شود مى گويم:

در بامداد روز پانزدهم محرم الحرام سال 1334 قمرى در محله بيدآباد اصفهان به دنيا آمدم. نامم را محمّد حسين و لقبم را مصلح الدين گذاشتند كه از همان روز اوّل به لقب شهرت يافتم و نامم فراموش شد.

پدرم مرحوم آقا سيّد شهاب الدين (محمّد تقى) عالمى بزرگوار و فاضلى اديب و پرهيزگار و اهل مطالعه و تحقيق و وارد در امور اجتماع بود، مادرم دختر علّامه فقيه مجتهد بزرگوار مرحوم آخوند ملّا محمّد حسين كرمانى (12554- 1330) از علماء و مدرسين و ائمه جماعت و صاحب مسند قضا و حكومت و بانى ساختمان دو مسجد:

مسجد نور و مسجد رضوان مى باشد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 348

خاندان پدرى من تا آنجا كه مى دانيم همگان از علماء و خدمتگزاران به ساحت مقدس شرع و اسلام بوده و چند تن از آنها صاحب تأليفات در فقه اصول تفسير و صرف و نحو و ادب مى باشند.

پدرم در شب چهارشنبه غره رجب 1340 ه. ق. وفات يافت (تولدش در ربيع الاول 1263 بود) و من از محبت و سرپرستى و تعليم گرفتن از او محروم شدم.

مدارس جديد تازه در اصفهان رواج يافته بود، مرا به مدرسه اقدسيه كه زير نظر عالم خدمتگزار آقا شيخ محمّد حسين مشكوة زفره اى اداره مى شد فرستادند، و پس از يك سال به مدرسه گل بهار از بهترين مدارس آن زمان فرستادند. در اين مدرسه معلمينى عالم و فاضل و متعهد تدريس مى كردند.

طرز تدريس و كتابهاى درسى آن زمان با اين دوره بسيار تفاوت دارد در كلاس پنجم ابتدائى نصاب الصبيان را حفظ كردم و كتاب «مدارج القراء» و «الدروس النحويه» را در كلاس ششم مى خوانديم معلم اين درسها و تعليمات دينى ما مرحومين آقا شيخ محمّد على جبل عاملى و آقا سيّد محمّد حسين سجّادى شوندى بودند كه الحق هردو بر من و عموم شاگردان آن زمان حقى بزرگ دارند. مايه تحصيلات من و برانگيخته شدن ذوق تحقيق و مطالعه در كتابهاى تاريخى و رجالى از اين دو بزرگوار است. خداوند آنان را غريق رحمت خود گرداند. انه غفور رحيم.

شور و شوق تحصيل علوم اسلامى و دينى كه مايه اوّليه آن از خانه سرچشمه گرفته بود و در مدرسه در اثر تشويقات معلمين شعله ور گرديده بود مرا به سمت آن

جذب مى كرد، لكن اوضاع زمان و خفقان دوره رضا خان مرا به جهت ديگرى مى كشاند. هم در مدارس جديد درس مى خواندم و هم از محضر علماى دينى بهره مند مى شدم. در خارج از محيط دبيرستان صرف و نحو و معانى بيان و فقه و اصول مى خواندم اما چنين مقدر بود كه نه در علوم جديده به جايى رسيدم و عنوان

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 349

دكتر و مهندس و پروفسور يابم و نه در علوم دينى مجتهد و لااقل متجزى شدم در هيچ كدام آنچنان كه بايد و شايد و شايسته موقعيت خانوادگيم بود پيشرفت نكردم و سالهاست كه به جهت آن دريغ مى خورم.

از همان دوران نوجوانى عشق و علاقه مفرطى به مطالعه كتابهاى تاريخى و رجالى داشتم كه تاكنون يعنى قريب شصت سال اين شور و شوق نه تنها كم نشده بلكه هر روز شدت يافته و مى يابد.

آشنائى من و ارادتم به مرحوم «معلم حبيب آبادى» اين حسن را در من تقويت مى كرد. مرحوم معلم حقّا معلم و آموزگار و استاد من بود- هم نزد او درس خواندم و هم راه و رسم تحقيق آموختم و هم به رموز اخلاق اسلام آشنا شدم. هرچه در فضائل آن مرحوم گفته شود كمتر از آن است كه بود. دقّت، وقت شناسى، اجتناب از دروغ و غيبت، از دست ندادن فرصت، منظم بودن، حافظه قوى، مداومت به قرائت قرآن و ... از خصوصيات او بود كسانى را كه من از آنان بهره علمى گرفته ام زياد مى باشند، در بين آنان به نام مرحوم ملّا محمّد همامى و آقا ميرزا محمّد باقر امامى و آقا شيخ ميرزا حسن قاضى عسكر داور پناه

در تهران مرحوم آقا شيخ محمّد حسين فاضل تونى و آقا سيّد محمّد كاظم عصار را نام مى برم خداوند آنان را غريق رحمت بى پايان خود فرموده و از من راضى و خشنود گرداند، بمنّه و كرمه.

در اصفهان از عالم جليل سيّد سند معتمد جناب آقاى سيّد حسن مدرس مير محمّد صادقى كه خداوند وجود مباركش را سالم بدارد نيز منطق آموخته ام اين سيد بزرگوار در علم و عمل و جامعيت از معقول و منقول و حكمت و ادب و فضائل اخلاقى و ملكات نفسانى فردى است ممتاز. در مسجد محمّدى در خيابان سيّد اقامه جماعت مى فرمود لكن فعلا سالهاست كه به مناسبت ابتلاء به بيماريهاى گوناگون ترك مسجد و محراب گفته و گوشه منزل را بر همه جا ترجيح داده طالبين به

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 350

محضرش آمده و كسب فيض مى كنند.

بيشتر آثار چاپ شده جنابعالى در حول و حوش تاريخ اصفهان است لطف كنيد فهرستى از آثار چاپ شده و غير مطبوع خودتان را نام ببريد.

امّا تأليفات من آنچه تاكنون به چاپ رسيده از كتاب و رساله و مقاله به قرار زير است:

1- ارمغان اصفهان شرح حال مرحوم آيت اللّه حاج مير سيّد على بهبهانى در يك جلد

2- بيان المفاخر در شرح حال حاج سيّد محمّد باقر حجة الاسلام شفتى در دو جلد

3- تاريخ علمى و اجتماعى اصفهان در دو قرن اخير: يا سبل الهدايه فى ذكر اعقاب صاحب الهدايه در سه جلد

4- تاريخچه شهر سامرا- در يك جلد

5- تاريخچه محله خواجوى اصفهان- در يك جلد

6- دانشمندان و بزرگان اصفهان- در يك جلد

7- رجال اصفهان، حواشى بر تذكرة القبور علّامه مولى عبد الكريم

گزى- در يك جلد

8- شعراى معاصر اصفهان- در يك جلد

9- زندگينامه آيت اللّه بروجردى- در يك جلد

10- زندگينامه علّامه مولى محمّد باقر مجلسى- در دو جلد

11- زندگينامه حضرتين عسكريين عليهما السلام- در يك جلد

12- شرح حال سه نفر از خاندان عالم زاهد جليل مرحوم حاج محمّد ابراهيم كلباسى، در مقدمه حقوق زن در اسلام و ارث

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 351

13- شرح حال مرحوم شهيد اصفهانى: حاج ميرزا ابو الحسن آل رسول موسوى و خاندان ايشان، در تحفة الابرار

14- شرح حال مرحوم حاج آقا حسين عمادزاده اصفهانى، مطبوع در روزنامه نويد اصفهان

15- شرح حال حاج سيّد محمّد باقر شفتى بيدآبادى حجة الاسلام در مجله نور علم- قم

16- شرح حال آقا شيخ محمّد رضا ابو المجد نجفى مسجد شاهى در مجله نور علم- قم

17- شرح حال مرحوم سيّد كريم نيك زاد حسينى دهكردى در روزنامه نويد اصفهان

18- عطية الجواد عليه السلام زندگانى و كلمات قصار حضرت جواد الائمه عليه السلام يك جلد

19- شرح حال حاج شيخ مرتضى مظاهرى در روزنامه نويد اصفهان

20- غاية الآمال و الامانى شرح حال سيّد هاشم علّامه بحرانى در مقدمه كتاب:

اللوامع النورانيه

21- فهرست اجمالى مدارس دينى اصفهان قديما و جديدا در كتاب محيط ادب

22- لسان الارض تاريخچه زمين متبرك تخت فولاد و اسامى جمعى از مدفونين در آن قرار شريف

23- يك دوره پنج جلدى تعليمات دينى (جهت دبيرستانها به مشاركت عده اى از همكاران فرهنگى)

و امّا تأليفات چاپ نشده كه برخى از آنها ناتمام و پاره اى پاكنويس نشده است و همچنين در مسوده و بصورت اوراق پراكنده (فيش) مى باشد و عده اى از آنها نيز

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 352

كامل و پاكنويس شده

است بدين قرار مى باشد:

1- ابطال الصفا در ذكر اسامى شهداء واقعه جانسوز كربلا

2- اربعين در ذكر چهل حديث درباره علم علماء

3- ارشاد الناس در شرح حال مرحوم حاج شيخ عباس مصباح دستگردى

4- اشعرى هاى قم و اصفهان

5- امام زاده هاى اصفهان و توابع

6- به ياد كربلا ترجم كتاب ...

7- تاريخ تشيع مردم اصفهان و زندگانى حافظ ابو نعيم محدّث اصفهانى

8- تاريخ زندگانى آقا باقر خور اسگانى (شاه باقر پادشاه سه روز)

9- تاريخ زندگانى چند تن از علماء از آن جمله: جهانگير خان قشقائى، آقا سيّد صدر الدين عاملى، مولى عبد الكريم گزى و آقاى سيّد على نجف آبادى

10- تاريخ علماء و محدّثين و شعراء و حكماى اصفهان شامل قريب 20 هزار نفر

11- تاريخ كاظمين، شرح زندگانى امامين همامين كاظمين عليهما السلام، تاريخچه شهر كاظمين تاريخ بناى شهر، علماء شهر و غيره

12- تحفة السفر سفرنامه تأليف در سال 1359 ه. ق.

13- چهارده مجلد درباره زندگانى و كلمات قصار حضرات معصومين چهارده گانه كه فقط جلد يازدهم آن به نام عطية الجواد عليه السلام به چاپ رسيده است.

14- الحائريّون اسامى جمعى از علماء مدفون و يا منسوب به كربلا (حائر شريف)

15- الحجة البالغه احاديث در فضائل حضرت على عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام مأخوذ از كتب سنيان شامل سه مجلد: 1- از كتاب تاريخ الحنفاء سيوطى 2- ذكر اخبار اصفهان 3- ميزا الاعتدال ذهبى

16- خجنديان شرح حال و آثار آل خجند علماء و محدثين شافعى در اصفهان

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 353

17- دار العلم شرق تاريخ مدارس دينى اصفهان، بانيان، مدرسين، دانشجويان مدارس دينى

18- زندگينامه سيّد هاشم بحرانى (علامه بحرانى)

19- شرح حال ابو القاسم دهكردى

20- شرح حال آيت

اللّه حاج مير سيّد على مجتهد نجف آبادى

21- صحيفه جواديه مجموعه دعاهاى منقول از حضرت جواد الائمه عليه السلام (صحيفة الجواد عليه السلام)

22- فدك و مسير تاريخى آن

23- قرآن در احاديث مجموعه اى از احاديث راجع به قرآن

24- كلمات المعصومين عليهم اسلام مجموعه اى از اخبار تقسيم شده برحسب موضوع قريب يكصد موضوع كه برخى از آنها كامل است.

25- گنجينه مجموعه اى از شعر، تاريخ و ادب مانند كشكول

26- مجموعه اى از آيات قرآن و تقسيم آنها برحسب موضوع قريب 70 موضوع

27- مزارات اصفهان (مقابر اصفهان)

28- المستبصرين نام و شرح حال جمعى از دانشمندان غير مسلمان و يا سنّى كه شيعه شده اند.

29- معاريف اصفهان

30- وفيات الاعلام نام بزرگواران اهل علم و حكمت برحسب سنوات وفات آنها و قريب ده مجلد كتاب و رساله در موضوعات مختلف از حديث و تاريخ و غيره.

در خاتمه اين مقال بعنوان: «وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ» مى گويم عده اى از آيات عظام و حجج الاسلام مرا با عدم قابليت مورد عنايت خود قرار داده و اجازه روايت احاديث اهل بيت عليهم السلام داده اند بدين شرح:

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 354

1- آيت اللّه حاج شيخ آقا بزرگ طهرانى رحمة اللّه عليه در سال 1363 قمرى

2- آيت اللّه آقا نجفى مرعشى سيّد شهاب الدين عليه الرحمه

3- حجة الاسلام حاج شيخ محمّد باقر كمره اى

4- حجة الاسلام حاج سيّد ضياء الدين علامه

5- آيت اللّه حاج سيّد على علّامه فانى عليه الرحمه

6- حجة الاسلام آقا شيخ محمّد على عراقى قمى

7- محقّق جليل حاج سيّد محمّد على روضاتى

8- آيت اللّه آقا سيّد محمّد شيرازى

9- آيت اللّه حاج سيّد مصطفى صفائى خونسارى

ادام اللّه ظلالهم على رؤس المسلمين و المؤمنين بحق محمد و

آله الطيبين الطاهرين

ممكن است درباره سوابق فرهنگى اصفهان و مشكلات فعلى آن در بعد فرهنگ مطالبى را بيان فرماييد؟

شهر اصفهان در طول تاريخ اسلامى خود يعنى در طول چهارده قرن يكى از مهمترين مراكز علم و ادب و حكمت و عرفان و فقه و حديث و تفسير و ديگر علوم بوده و صدها بلكه هزاران عالم، فقيه، محدّث، مفسّر، مجتهد، فيلسوف، شاعر و مورّخ به جامعه اسلامى تقديم كرده است.

در قرون اوّليه بيشترين سنّى و از قرن پنجم تا نهم عده علماء بزرگوار شيعه فزونى يافته و در عهد صفوى به اوج عظمت خود رسيد. در محضر علماء و مجتهدين بزرگوار اين دوره هزاران طالب علم از تمام شهرهاى ايران و خارج از آن جهت كسب فيض و درك فضائل حضور مى يافتند، تنها در خدمت علّامه مجلسى رضوان اللّه عليه متجاوز از يك هزار نفر عالم و فقيه و محدث استفاده علمى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 355

كرده اند.

حوزه هاى علمى روزهاى اوّل در خانه علماء و مساجد و سپس در مدارس تشكيل مى شد، اسامى عده اى از اين مدارس را با ذكر بانيان آن و مدرسين و طالب علمان نويسنده در كتابى به نام «اصفهان يا دار العلم شرق» به تفصيل نوشته كه متجاوز از يك صد مدرسه مى شود.

تاكنون كتابى كه شامل اسامى تمامى علماء اين شهر بخصوص دانشمندان شيعه باشد تأليف و منتشر نگرديده است. مرحوم استاد جلال الدين همائى يكى از مفاخر علمى و ادبى اصفهان بلكه ايران بودند در اين موضوع كتابى مبسوط مرقوم داشته و نويسنده برخى از مجلدات آن را نزد ايشان ديده لكن تاكنون به چاپ نرسيده است.

نويسنده نيز در اين مورد

تأليفاتى دارد كه ناتمام است و سالها در تنظيم و تدوين آن كوشيده ام و اكنون مشغول تهذيب و تنقيح مطالب و پاكنويس آن مى باشم و از خداوند قادر منّان بقاى عمر و توفيق اتمام آن را دارم.

يكى از بزرگترين ضرباتى كه به حوزه علميه اصفهان وارد شد حكومت و سلطنت رضا خان و قانون خلاف عقل و منطق: اتحاد لباس و شكل بود كه جهت اجراى آن كه باطنا جهت از بين بردن روحانيون و روحانيت بود مأمورين از خدا بى خبر جناياتى نبود كه انجام ندادند سرمايه هاى مادى و معنوى اين ملّت را به باد دادند، درب مساجد و مدارس را نيستند، حوزه هاى علميه را تعطيل كردند، از اقامه مجالس سوگوارى و عزادارى حضرت سيّد الشهداء عليه السلام جلوگيرى كردند.

بسيارى از مردم مسلمان و متدين را به جرم اينكه مجلس عزادارى در خانه خود منعقد كرده به زندان انداختند علماء و وعاظ را از اقامه نماز جماعت و ارشاد و هدايت مردم منع كردند و ...

و اين وقايع سبب شد كه حوزه علميه اصفهان بخصوص پس از وفات علماء و

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 356

مدرسين بزرگ تقريبا تعطيل شود: در زمان رياست آقايان مسجد شاهى تعداد طلّاب علوم دينى اين شهر غير از ائمه جماعت و منبريان متجاوز از چهار هزار نفر بوده است تنها در موقعى كه مرحوم آيت اللّه حاج آقا نور اللّه مسجد شاهى مجاهد معروف و مشهور به ثقة الاسلام شروع به درس كرد يك هزار نفر مجتهد و قريب الاجتهاد و طالب علم در جلسه درس ايشان شركت مى نموده است.

فرار رضا شاه از ايران (اخراج او بوسيله اربابانش) و

جمله دولتهاى امريكا و انگليس و روس به ايران با همه زيانهائى كه داشت اين خاصيت را نيز داشت كه دولت متوجه شد كه براى جلوگيرى از افكار كمونيستى و ديگر انديشه هاى كفر و الحاد تنها بوسيله دين مى توان مبارزه كرد، از اين رو علماء و وعاظ در مسجد و مدرسه آزادانه شروع بكار كردند. در اين اواخر در حوزه درس مرحوم آيت اللّه حاج مير سيّد على نجف آبادى قريب يك صد نفر مجتهد و قريب الاجتهاد شركت داشتند كه اسامى برخى از آنها به قرار زير است:

آيات عظام حجج الاسلام آقا شيخ احمد فياض، حاج امير آقا فلاورجانى، حاج سيّد ابو الحسن مرتضوى كرونى، آقا شيخ محمّد تقى فشاركى، شيخ حسينعلى منتظرى نجف آبادى، شيخ عبد الجواد جبل عاملى، حاج سيّد محمّد حسين مهدوى اردكانى، سيّد مصطفى مهدوى هرستانى، حاج آقا مجتبى منير صادقى، آقا شيخ على قديرى كفرانى، آقا شيخ على مشكونى سدهى، حاج سيّد على علّامه فانى، آقا شيخ ابو الفضل خونسارى و ده ها عالم ديگر (كه اكنون اسامى برخى از آنها را فراموش كرده ام)

و امّا مجتهدينى كه با فوت آنها حوزه علميه اصفهان دچار كمبود مدرس علمى گرديد را نيز بايد از موجبات شكست حوزه اصفهان دانست: آيات اللّه العظام: آقا سيّد ابو القاسم دهكردى، آخوند ملّا محمّد حسين فشارى، شيخ محمّد رضا نجفى،

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 357

حاج مير محمّد صادق مدرس خاتون آبادى، حاج مير سيّد على نجف آبادى، آقا سيّد محمّد نجف آبادى و بالآخره حكيم بزرگوار آقا شيخ محمّد حكيم خراسانى و جمعى ديگر.

سومين عامل در ركود حوزه علميه اصفهان، تشكيل و گسترش روزافزون حوزه مقدسه علميه قم بوسيله آيت اللّه

العظمى مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائرى يزدى عليه الرحمه مى باشد.

فشار دستگاه حكومتى، روى علما و محصّلين ولايات، اثرى عميق گذاشت، تنها در شهر قم آزادى نسبى برقرار بود و تنها در اين شهر جلسات امتحان علما و طلّاب برقرار بود و اجازه داشتن لباس روحانيت و عمامه به آنها داده مى شد از اينرو طلّاب براى استفاده از اين آزادى نسبى اصفهان را ترك كرده و به قم مهاجرت نمودند.

اكنون بحمد اللّه حوزه علميه اصفهان برقرار است و زير نظر تنى چند از علما اداره مى شود كه بايد از مهمترين خدمتگزاران به ساحت مقدّس شرع عالمين فاضلين مجتهدين مرحوم آيت اللّه حاج آقا احمد امامى و حضرت آيت اللّه حاج آقا حسن امامى دام ظلّه باشند كه قسمت عمده طلّاب را زير نظر گرفته و به وضعيت تحصيلى و زندگى آنها رسيدگى مى كنند و مدارس بائره را دائر و چند مدرسه جديد التأسيس نيز بنا كرده اند. خداوند به آنها سلامت كامل و توفيق بيشتر عنايت فرمايد.

در اينجا نبايد ديگر مدرسين و علماى اصفهان و خدمات علمى آنها را فراموش كرد كه هر يك از آنها در تشكيل حوزه علميه اصفهان و بقاى آن نقشى مؤثر داشته اند. از جمله:

مرحوم آيت اللّه حاج آقا رحيم ارباب، آيت اللّه آقا سيّد محمّد رضا خراسانى بانى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 358

ساختمان كتابخانه مدرسه صدر بازار و مؤسس كتابخانه و بانى تعميرات مدرسه عربان و آيت اللّه حاج آقا حسين خادمى و آيت اللّه حاج سيّد مصطفى مهدوى هرستانى و آيت اللّه شيخ مجتبى لنكرانى و ... رحمة اللّه عليهم اجمعين.

چند نفر از علما و مجتهدين ديگر كه بحمد

اللّه در قيد حيات مى باشند و اكنون به جهاتى نام هيچ كدام ذكر نمى شود نيز در تشكيل حوزه مجدد اصفهان و بقاى آن نقش مؤثر داشته و دارند وفقّهم اللّه تبارك و تعالى.

استاد برخى از بزرگان ادب و دانش را كه در سده اخير در اين شهر ظهور كرده اند نام ببريد.

در قرن اخير بيشتر علما و ادباء و شعرا در اصفهان مى زيستند كه هر يك در مقام خود افرادى شايسته و خدمتگزار و صاحب تأليف و تصنيف مى باشند.

نويسنده نام بسيارى از آنها را در كتاب: «دانشمندان و بزرگان اصفهان» و همچنين در كتاب: «شعراى معاصر اصفهان» كه هر دو به چاپ رسيده است ذكر نموده نيازى به تكرار آنها نيست ذيلا فقط به نام چند تن از آنان بعنوان نمونه يادآور مى شويم:

1- احمد بن عبد الصمد عرفان، مدير روزنامه عرفان

2- شيخ اسد اللّه بن محمّد ايزد گشسب، مؤلف چندين كتاب و رساله از مشايخ صوفيه

3- امير قلى امينى نويسنده و مدير روزنامه اصفهان و مؤلف چند كتاب و رساله مطبوع

4- حاج شيخ محمّد باقر الفت فرزند آيت اللّه حاج شيخ محمّد تقى آقا نجفى، شاعر، اديب و عارف

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 359

5- حاج سيّد بدر الدين بن حاج آقا هلال الدين كتابى از مفاخر ادبى و فرهنگى اصفهان

6- استاد جلال الدين همايى استاد دانشگاه تهران مؤلف چندين كتاب و رساله

7- مرحوم حاج ميرزا حسن خان جابرى انصارى مؤلف تاريخ اصفهان و چندين كتاب ديگر.

8- محمّد حسين بن اسد اللّه، شاعر، متخلص به صغير، صاحب ديوان اشعار مطبوع

9- حاج آقا حسين عمادزاده اصفهانى مؤلف چندين كتاب، در شرح حال بزرگان دين و مطالب ديگر

10-

مرحوم عباس شيدا فرزند اسحاق دهكردى، شاعر، اديب، مدير مجله دانشكده و مؤسس انجمن ادبى شيدا.

11- مرحوم ملّا محمّد على بن زين العابدين معلّم حبيب آبادى مؤلف بزرگوار كتاب مكارم الآثار

12- مرحوم ملّا محمّد بن ملّا حسن همامى از دبيران دانشمند و فاضل اداره فرهنگ اصفهان

13- مرحوم سيّد محمّد بن سيّد مهدى حسينى صدر هاشمى مؤلف كتاب تاريخ جرايد و مجلات و چندين كتاب ديگر.

استاد لطف كنيد از آثار باستانى اصفهان و مزارات مهم آن يادى بفرماييد.

اصفهان از نظر دارا بودن مساجد و مدارس و بقاع متبرك و آثار باستانى از غنى ترين شهرهاى ايران است.

مسجد جامع، مسجد شاه [امام فعلى]، مسجد شيخ لطف اللّه، مسجد حكيم،

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 360

مسجد سيّد حجة الاسلام و چندين مسجد ديگر كه موزه اى از آثار و شاهكارهاى هنرمندان، نقاشان، معماران و بالاخره خطاطان مى باشد.

بقعه علّامه مجلسى، بقعه سيّد حجة الاسلام، بقعه حاجى كلباسى، بقعه صاحب بن عباد و بقعه آقا مير سيّد حسن مدرس مير محمّد صادقى از بقاع متبرك و مدفن علماى بزرگ و مورد توجه و عنايت مؤمنين و مقدسين بوده مى باشد.

امامزاده احمد، امامزاده اسماعيل، درب امام، زينبيه، هارون ولايت و چندين امامزاده ديگر در داخل و خارج شهر از امامزادگان معتبر و داراى ساختمانهاى باستانى و قابل توجه مى باشد.

مزار تخت فولاد از مزارات متبرك و مدفن جمع كثيرى از علماى بزرگ مجتهدين، فلاسفه و حكما شعراء مى باشد و داراى بقاع و تكاياى تاريخى است از آنچه: تكيه بابا ركن الدين، بقعه آقا حسين خونسارى، بقعه ميرزا رفيعا نائينى، بقعه حاج محمّد جعفر آباده اى، و چندين بقعه و تكيه ديگر كه متأسفانه در سالهاى اخير دستخوش

حوادث ناگوارى شد و به اسم ايجاد فضاى سبز قبور آن را خراب كردند و براى آبرسانى به درختها كه بين قبور كاشته بودند ساير قبور را منهدم ساختند، ديوار و اطاق تكيه ها را با صحنه سازى و تبليغات سوء خراب كردند و اگر چند صباح ديگرى به همين كيفيّت ادامه يابد در آتيه بسيار نزديك نام و نشانى از اين مزار جز در كتب و تواريخ مشاهده نخواهيم كرد.

در بين ادارات مسئول اوقاف، شهردارى و ميراث فرهنگى، فقط اداره ميراث فرهنگى فى الجمله به ساختمانها و مساجد رسيدگى مى كند. اوقاف فقط ناظر است و شهردارى نه تنها خدمتى در اين راه نمى كند بلكه در تخريب اين آثار مى كوشد.

بيشتر تعميرات و خدماتى كه در مساجد و مدارس دينى و امامزادگان اصفهان انجام يافته زير نظر امناء و به سرمايه مادّى مردم ديندار اين شهر انجام يافته است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 361

در اين جا مناسب آنست كه از خدمات مرحوم حاج ميرزا ابو القاسم كوپايى فرزند حاج عبد الحسين فرزند حاج محمّد حسن كوپايى ياد كرده و طلب مغفرت جهت آن مرحوم بنمائيم.

تعميرات مدارس: جده، ملّا عبد اللّه، مدرسه نوريه، ساختن كتابخانه علّامه مجلسى، حسينيه و حمام سامرا، ساختن ضريح جهت مرقد مطهر حضرت ابا الفضل العباس عليه السلام به دستور حضرت آيت اللّه العظمى حكيم رضوان اللّه عليه كه با تشريفات خاصّى از ايران به كربلا نقل گرديد و در حرم مطهر نصب شد.

ساختن حسينيه كربلا و بقعه مطهر حضرت زينب دختر گرامى حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام در اصفهان، تعميرات بقعه علّامه مجلسى، ساختن و زير نظر گرفتن ساختمان چند مسجد و

بقعه شاهزاده ابراهيم، شركت در عموم انجمن هاى خيريه و نمايندگى مراجع تقليد از زمان مرحوم آيت اللّه العظمى آقا سيّد ابو الحسن اصفهانى تا حضرت آيت اللّه العظمى آقاى خوئى، خاندان كوپايى از زمان مرحوم آيت اللّه حاج سيّد اسماعيل صدر وكالت از مراجع بزرگ تقليد داشته و در تمام ادوار وكالت تام الاختيار داشته اند مرحوم حاج محمّد حسن نماينده مرحوم آقاى صدر بوده اند. من قريب پنجاه سال از نزديك مرحوم حاج ميرزا ابو القاسم را مى شناختم در طول اين مدت جز خدمت به خلق و حسن نيّت و عمل نيكو از ايشان مشاهده نكردم.

مشار اليه سه شنبه 28 جمادى الثانيه 1411 به سن نود سالگى وفات يافته روز سه شنبه جنازه با تشييع شايسته در مقبره علّامه مجلسى رضوان اللّه عليه در جنب عالم جليل و فقيه زاهد صاحب تصنيفات كثيره مرحوم حاج ميرزا محمّد طبيب زاده احمدآبادى مدفون گرديد.

كتابهاى تاريخ سامراء، تاريخچه محله خواجو، تاريخ مختصر زندگانى مرحوم

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 362

آيت اللّه بروجردى رضوان اللّه عليه از تأليفات نويسنده به اشاره و خواست ايشان از محل سهم مبارك امام عليه السلام، به امر مرحوم آيت اللّه حاج سيّد عبد الهادى شيرازى تأليف و چاپ شده است.

شما اختصاصا در تاريخ شهر خودتان متخصص هستيد چه پيشنهادى براى ديگر هموطنان خود براى تحقيق درباره شهرهايشان داريد؟

به نظر من اگر نويسندگان، ادبا، محقّقين هر شهر و ديار و حتى بخش ها و روستاها اقدام كنند و همت نمايند و هر يك درباره شهر خود و موطن و مولد خويش مطالب تاريخى و جغرافيايى را كه به طور پراكنده در كتابها نقل شده است و يا خود از

ديگران شنيده را يك جا گردآورى كنند و بخصوص در شرح حال رجال علمى و ادبى تحقيق نمايند از مجموعه آن تاريخ علمى و اجتماعى ايران آنچنان كه بايد و شايد تنظيم شده و دنيا به عظمت مقام علمى و اسامى دانشمندان و آثار علمى آنان پى برده و شناخته مى شوند.

در زمان ناصر الدين شاه اين فكر ايجاد شد و كتاب «مرآت البلدان ناصرى» روى همين نظريه تأليف شده است كه متأسفانه كار چاپ آن متوقف گرديده و فقط چهار جلد آن به چاپ رسيده است.

كتاب «جغرافياى اصفهان» تأليف محمّد ابراهيم خان و «نصف جهان در تاريخ اصفهان» تأليف آقا محمّد مهدى ارباب به همين منظور نوشته شده و هر دو به چاپ رسيده است.

اخيرا براى برخى شهرها در اين موضوع كتاب تأليف شده لكن بيشتر توجه نويسندگان به شعرا بوده و از آثار علما و اسامى آنان كمتر ياد شد است.

در رژيم سابق نيز كتابهايى به نام «كتاب جوانان» در همين موضوع در چندين

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 363

مجلد تأليف و به چاپ رسيد كه الحق كتابهايى ارزنده و قابل توجه مى باشد و اگر همان كتابها تكميل و تصحيح و تجديد چاپ شود و به قيمت مناسب در اختيار طالبين قرار گيرد كارى بسيار شايسته است.

در هر حال نوشتن تاريخ و جغرافياى يك يك شهرها و ديه ها و آشنا كردن عموم طبقات به وضع علمى و ادبى و تاريخى هر محل از ضروريات است كه بايد مورد توجه اولياء امور و بخصوص نويسندگان محقّق قرار گيرد.

به نظر شما محقّق چه خصوصياتى را بايد دارا باشد؟ راجع به اين موضوع در قرآن و احاديث و

كلمات بزرگان مطالبى يافت مى شود كه از هر جهت كامل و كافى و ضرورى به نظر مى رسد. براى نمونه:

1- از ابن سينا نقل شده است كه: «كلّما قرع سمعك فذره فى بقعة الامكان».

يك محقّق خوب بايد آنچه را مى شنود و هرچه را مى خواند ممكن الوقوع دانسته و در اطراف آن با كليّه وسائل تحقيق كند و هيچگاه بدون تأمل در موضوع اظهار نظر نفيا يا اثباتا نكند كه در هر دو حال اگر خلاف آن ظاهر شود تمام گفته ها و نوشته هاى ديگر او نيز بى اعتبار مى شود.

2- از جملات و كلمات منطقى است كه: «الخبر يحتمل الصدق و الكذب»

اين جمله بيانگر مطلب اوّل است كه هر خبرى ممكن است درست يا نادرست باشد محقّق نبايد به مجرّد آنكه مطلبى را از كتابى ديد و از شخصى شنيد ولو آنكه آنكس مورد وثوق و اطمينان باشد آنرا قبول كند و يا تحقيق نكرده آن را ردّ كند و يا بدون دليل بپذيرد. علّامه مجلسى رضوان اللّه عليه در رساله اعتقادات مى فرمايد:

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 364

مؤمن و مسلمان هر خبرى را كه از قول بزرگان دين نقل شده و مطابق عقل و علم او درست نيايد نبايد بدون تأمل و انديشه ردّ كند زيرا ممكن است آن خبر صحيح باشد و آن كس ندانسته قول يكى از بزرگان را ردّ كرده است.

3- در قرآن مجيد خداوند متعال مى فرمايد: «إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا»

محقّق بايد، كمال دقت در ناقل و منقول عنه بنمايد و به اصطلاح به خبر و راوى خبر و موقعيت او دقت كامل كند. آيا گوينده يا نويسنده مغرض است. بى اطلاع فقط بلندگوى ديگر

انست، تحت تأثير تبليغات قرار گرفته و بالاخره بدانچه مى گويد و مى نويسد مؤمن و معتقد است يا نه و در نقل خود منظور خاصّى دارد و ... البته محقّق و مورخ بايد هرچه بيشتر به نوشته هاى خارجيان و غرب زدگان و تحصيل كرده هاى در خارج از محيط اسلامى و نزد اساتيد يهودى و غيره و اخبار روزنامه نگاران و خبرنگاران و وقايع نويسان و بخصوص مستشرقين را به ديده شك و ترديد نگاه كند زيرا اينان عموما دست پروردگان استعمار خارجى مى باشند كه به اسم استاد، محقّق، مخبر و سير عناوين فريبنده عقايد اربابان خود را تبليغ نموده و جامعه را به راهى مى برند كه نفع استعمار در آنست. حقايق را وارونه جلوه مى دهند از گفتن حرف حق كه به ضرر آنهاست خوددارى مى كنند. مطالب را ناقص و يا بطور كلّى اشتباه نقل مى نمايند و از گفته هاى خود نتيجه غلط مى گيرند و آنرا تحويل جامعه و بخصوص جوانان از همه جا بى خبر مى دهند.

ناگفته پيداست كه در بين مستشرقين عده اى نيز در اثر تصحيح و تحشيه و چاپ بسيارى از ذخائر علمى مسلمين خدمتى انجام داده اند بدون آنكه اين خدمات را به نفع دولتهاى استعمارى خود انجام داده باشند. حساب اينان از نوكران استعمار جدا مى باشد.

4- از فرمايشات بزرگان دين است كه مى فرمايد: «قولوا الحقّ و لو على انفسكم»

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 365

نويسنده منصف و محقّق در هر موضوع بايد استبداد رأى نداشته باشد و هر وقت متوجه اشتباه خود شده با كمال شهامت اقرار به خطاى خود كند. از هيچ چيز نهراسد نسبت به هيچ موضوعى تا تحقيق كامل نكرده و يقين به صحت و يا سقم نظريه

خود مطابق ادلّه متقنه پيدا نموده است اظهار نظر نكند و در حالت عقيده خود را ثابت و يقينى و لايتغير نداند و متوجه باشد كه ممكن است روزى به سندى و مأخذى تازه دست يابد و خلاف نظريه قبلى او ثابت گردد.

5- از روى گمان و بدون تحقيق اظهار نظر نكند در قرآن كريم درباره گمان مى فرمايد: «إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً»* و همچنين مى فرمايد: «إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» نسبت به بزرگان بخصوص علما و مجتهدين و خدمتگزاران به شرع مطهر به ديده احترام بنگرد و تا آنجا كه ممكن باشد اعمال آنها را اگر برحسب ظاهر نادرست به نظر برسد بر صحت حمل كند زيرا گمان بد درباره بزرگان بردن از گناهان است.

6- آنچه مهمتر از همه در عين حال مشكلتر از ساير خصوصيات مى باشد آنكه:

دوستى و دشمنى و علايق شخصى و نظريات خصوصى خود را ناديده گرفته و تحت تأثير عواطف شخصى و عقايد دينى يا سياسى و اجتماعى خود قرار نگيرد.

نه آنكه معايب يا محسنات افراد را ديده و از محسنات و يا بديهاى آنها به خاطر اغراض نفسانى خود چشم پوشى كند كه فرمودند: «حب الشى ء يعمى و يصمّ» تمام افراد همچنان كه محسناتى دارند ممكن است معايبى نيز داشته باشند: عيب او جمله بگفتى هنرش نيز بگو. متأسفانه برخلاف مطلب به درازا كشيد سخن را كوتاه كرد و در پايان از خود سخنى مى گوئى: من متجاوز از سى سال در دبيرستانهاى طهران و اصفهان به شغل شريفى دبيرى و معلمى در ادبيات فارسى و عربى و فلسفه و علوم دينى خدمت كرده ام و اكنون قريب ده سال است

كه بازنشسته شده و

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 366

در خانه به كار تأليف و مطالعه مشغولم. در مدت خدمت از كار خود و نتايج آن راضى بودم و آنرا خدمت به جامعه و واجب اخلاقى مى دانستم و به حساب عبادت منظور مى داشتم.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 367

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نام گذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

1/ آقا شير على/ عهد صفوى/ به نام وزير موقوفات (صدر عامه)/ كوچه آقا شير على/ داير است/ در مجاورت با حمام و مسجد

2/ آقا كافور/ عهد صفوى/ يكى از خواجه هاى حرم شاه عباس دوم/ احمدآباد/ تخريب/ نهر وسط خانه و طرز ساختمان اطاقها

3/ آقا كمال خازن/ عهد صفوى/ آقا كمال صاحب جمع خزانه شاه سلطان حسين/ محله مستهلك/ تخريب/ عبر نهر فرّ شادى از داخل آن

4/ آقا مبارك/ 1105 ه. ق./ از خواجگان شاه سليمان صفوى/ خ حافظ كوچه كرمانى/ تخريب/ داشتن 15 حجره

5/ آقا نور جولا/ عهد صفوى/ آقا نور جولا/ محله دردشت/ تبديل به مسجد/ جاى قدم حضرت على (ع)

6/ ابن سينا/ قبل از صفوى/ مجتهد بزرگ مرحوم ير محمد اسماعيل خاتون آبادى/ محله قصر منشى الممالك/ تخريب/ در مجاورت باغ و مسجد

7/ ابو مسعود رازى/ قبل از صفوى/ ابو مسعود از محدثين و بزرگان قرن سوم هجرى/-/ تخريب/ خانقاه ابو مسعود شامل بازار، چهارسو، حمام و باغ براى كورها

8/ اسفنديار بيك/ حدود سال 1000 ه. ق./ اسفنديار بيك از امراى شاه عباس اول/ جنب بازار چهارسوق نقاشى/ تخريب/ داراى گنبد به 2 عدد و جرز آجرى

9/ اسماعيليه تخت فولاد (خاتون آبادى)/ عهد صفوى/ مير محمد اسماعيل خاتون آبادى/ تخت فولاد اصفهان/

پابرجا امّا متروكه/ در مجاورت مسجد در قسمت جنوبى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 368

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

10/ اسماعيليه محله قصر منشى/ عهد صفوى/ محمد اسماعيل خاتون آبادى/ محله قصر منشى الممالك/ تقريبا باير/-

11/ افتخار الملك/ صفوى/ بانو افتخار الملك/ محله شيخ يوسف بنا/ تخريب/-

12/ افندى/ صفوى/ ميرزا عبد اللّه افندى جيرانى/ پيدا نشد/ تخريب/-

13/ الماسيّه/ صفوى/ حاج الماس/ محله چهارسوق مقصود/ مصور و مسكونى براى طلّاب/ 2 طبقه و 20 حجره دارد

14/ اماميّه/ قبل از صفوى/ حاكميت مكتب امامت و ولايت/ خيابان هاتف در كنار بقعه بابا قاسم/ دائر/ 4 ايوانى، حجره دارد، 2 طبقه، در طبقه دوم حجره داشته

15/ امامزاده اسماعيل/ صفوى/ ابراهيم بيك/ صحن امامزاده اسماعيل/ آباد و مسكونى طلّاب/ وجود اتاق دور تا دور امامزاده كاشى كارى زيبا و ...

16/ امين الدوله/ پس از صفوى/ عبد اللّه خان امين الدوله صدرى/ چهارباغ صدر/ دائر و طلبه نشين/ 20 حجره، دو مدرس، كتابخانه، صحن بزرگ، سردر مجلل

17/ اوزون حسن/ قبل از صفوى/ اوزون حسن/ چهارسو نقاشى پشت دبيرستان صارميه كنونى/ تخريب/-

18/ ايلچى/ صفوى/ دختر حكيم الملك ايلچى/ محله احمدآباد/ تخريب/ كنار مسجد ايلچى و كتابخانه دارد

19/ باب القصر/ قبل از صفوى/ مجاورت با باب القصر/ مجاورت باب القصر در محله درب كوشك/ تخريب/-

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 369

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

20/ باغ سهيل/ صفوى/ محل ساخت/ نزديك محله حسينى و دردشت، قبرستان شير سبز/ تخريب/ بالاى محراب دو سنگ مرمر سفيد و يشمى رنگ است

21/ باقريه/ 902 ه. ق./ باقريه/

قبرستان سابق درب كوشك/ پابرجا/-

22/ پاشير يا دركوشك/ قبل از صفوى/ محل احداث/ قبرستان سابق دركوشك/ تخريب/ قبرستان دارد

23/ مدرسه پاقلعه/ پس از صفوى/ مرحوم حاج محمد حسين خان صدر اعظم/ محله پاقلعه مجاور قلعه طبرك/ پابرجا/ مسجد، مدرسه، ده حجره، سردر و دالان زيبا

24/ پريخان خانم/ صفوى/ بانوى حرم صفويه/ خيابان سيد على خان/ تخريب/-

25/ تاج الملك/ قبل از صفوى/ وزير شمس الدوله/ در حدود مسجد جامع قديم اصفهان/ تخريب/-

26/ تربت نظام الملك يا ملك شاه/ قبل از صفوى/ خواجه نظام الملك/ باغات احمدآباد/ تخريب/ باغ دارد

27/ تركها/ قبل از صفوى/ زمان آق قويونلوها/ خيابان آيت اللّه طيب/ پابرجا/ در اطراف حجره دارد با نماى كاشى

28/ مدرسه توشمال باشى/ صفوى/ رئيس آبدارخانه سلطنتى/ پيدا نشد/ تخريب/-

29 30/ مدرسه جده بزرگ و جده كوچك/ صفوى/ شاه عباس دوم/ بازار بزرگ اصفهان/ پابرجا/ داراى مسجد و حدود 70 حجره مى باشد

31/ جعفريه/ قبل از صفوى/ سيد جعفر معروف به امامزاده جعفر/ خيابان هاتف فعلى/ به عنوان خانه تصاحب شده/ حجره دارد و كاشى كارى شگرف

32/ جلاليه/ صفوى/ جلال الدين محمد طبيب/ خيابان حافظ محله احمدآباد/ پابرجا/ 12 حجره اصلى در يك طبقه و 3 حجره در طبقه فوقانى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 370

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

33/ جوهان/ قبل از صفوى/ محل احداث/ محله جوهان/ متروكه/-

34/ چهارباغ يا سلطانى/ صفوى/ سلطان حسين صفوى/ چهارباغ عباسى/ پابرجا/ دور تا دور مدرسه در دو طبقه حجره داشته، داشتن نماى زيبا به طرف چهارباغ و مقرنس كارى و كاشى كارى

35/ حاج باقر مهابادى/ 1076 ه. ق./ حاجى محمد باقر/ پيدا نشد/ تخريب/-

36/ حاج

حسن/ قبل از صفوى/ حاج حسن نامى مرمت بنا را انجام داده است/ خيابان هارونيه جنب مسجد على/ تخريب/ 2 طبقه و حجره دارد

37/ حاج حسين نور الدين/ 1069 ه. ق./ حاج حسين نور الدين اردستانى/ شمال غربى مسجد جامع/ مسكونى/ حجره دارد

38/ حاج طاهر شيرازى/ عهد صفوى/ حاج طاهر شيرازى/ پيدا نشد/ تخريب/-

39/ حاج عبد الغفار صرّاف/ عهد صفوى/ حاجى كلباسى/ نزديكى مسجد حكيم/ تخريب/-

40/ حاج شيخ محمد على ثقة الاسلام/ عهد صفوى/ حاج شيخ محمد على/ محله حسن آباد جنوب مدرسه ساروتقى/ پابرجا/ يك طبقه مشتمل بر 25 حجره، جنب مسجد ساروتقى

41/ حاجى كلباسى/ عهد صفوى/ قرچقاى بيك/ نزديك مسجد حكيم/ تخريب/-

42/ حجّتيه/ معاصر/ حاج شيخ ابراهيم بن محمد/-/ طلبه نشين است/-

43/ حكيم/ عهد صفوى/ مير مهدى حسينى/ نزديك مسجد جامع/ تخريب/-

44/ حوّا بيگم (ميرزا تقى)/ عهد صفوى/ ميرزا تقى/ خيابان عبد الرزاق محله جماله كوچه حمام شاه على/ خانه اجاره اى/ 2 طبقه نزديك حمام شيخ بهايى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 371

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

45/ خارج درب دروازه/ عهد صفوى/ محل ساخت/ خارج درب دروازه حسن آباد/ تخريب/-

46/ خرابه (صاحب فرمان كنونى)/ عهد صفوى/ به دليل خاكى بودن/ محله خواجو/ تخريب/ جنب مسجد خرابه قرار داشته

47/ خليفه سلطان/ عهد صفوى/ ملقب به سلطان العلماء خليفة السلطان/ محله ستّى فاطمه/ تخريب/-

48/ خواجه صدر الدين على/ عهد صفوى/ خواجه صدر الدين على طيب/ محله بابا قاسم كوچه ميرزا شريف حكيم/ تخريب/-

49/ خواجه صدر الدين على/ عهد صفوى/ خواجه صدر الدين على طيب/ حوالى مسجد جامع قديم/ تخريب/-

50/ (محبتيه) خواجه محبت (محب)/ عهد صفوى/ واقف بنا/

محله باغات/ تخريب/-

51/ خواجه ملك/ قبل از صفوى/ خواجه ملك مستوفى/ در ميدان نقش جهان/ تخريب/ داراى باغ بوده و بسيار بزرگ

52/ خواجه نظام الملك طوسى/ قبل از صفوى/ خواجه نظام الملك طوسى/ محله دردشت/ تخريب/-

53/ خواجه محرم/ عهد صفوى/ خواجه محرم/ محله يزدآباد/ تخريب/ جنب كاروانسراى خواجه محرم قرار داشته

54/ دار البطيخ/ عهد صفوى/ نام محل احداث بنا/ محله دار البطّيخ/ تخريب/ مدرسه از سنگ مرمر و كاشى است

55/ دار الشفاء/ عهد صفوى/ نزديكى به بيمارستان دار الشفا/ جاى مسجد دار الشفاء واقع در بازار نجارها مقابل بازار قيصريه/ تخريب/ دو طبقه داشته

56/ دار العلم/ عهد صفوى/-/ پيدا نشد/ تخريب/-

57/ دده خاتون/ عهد صفوى/ دده خاتون/ خيابان سيد على خان/ تخريب/-

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 372

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

58/ دردشت/ قبل از صفوى/ محل احداث بنا/ محله دردشت/ تخريب/ 2 مغازه خاكى دارد

59/ دركوشك/ قبل از صفوى/ محل احداث بنا/ محله درب كوشك و باب القصر/ تخريب/ بقعه دارد

60/ درويشان/ قبل از صفوى/ به علت سكونت درويشان/ محله خواجو- بازارچه حسن آباد/ تخريب/-

61/ ذو الفقار/ صفوى/ نام شمشير حضرت على (ع) روى ديوار شبستان/ بازار بزرگ مجاور مسجد نو بازار/ طلبه نشين/ داراى مسجد بوده

62/ ركن الدين يزدى/ قبل از صفوى/ سيد ركن الدين محمد يزدى/ بازار خواجه محمود/ تخريب/ 3 انبار دارد

63/ ركن الملك/ صفوى/ ميرزا سليمان بن محمد كاظم شيرازى/ تخت فولاد/ به صورت چند حجره كوچك پابرجاست/ مسجد، مدرسه، 6 حجره، ايون و گنبد زيبا

64/ زهرا بيگم/ صفوى/ ضياء الدين/ محله احمدآباد/ تخريب/ مسجد و مدرسه زهرا بيگم يكى بوده

65/

زينب بيگم/ صفوى/ زينب بيگم (عمه شاه عباس)/ خ شهيد موحديان فعلى/ تخريب/ در نزديكى حمام زينب بيگم بوده

66/ ساروتقى (آقا شيخ محمد على)/ صفوى/ حاج شيخ محمد على/ بازارچه حسن آباد/ پابرجا/ جنب مسجد ساروتقى

67/ سلطان محمد سلجوقى/ قبل از صفوى/ سلطان محمد سلجوقى/ هارون ولايت، حكيم نظامى/ تخريب/ مغازه و حجره دارد

68/ سليمانيه (رفيعيه سليمانيه)/ صفوى/ در زمان شاه سليمان صفوى ساخته شده/ سمت جنوب غربى مسجد امام/ پابرجا/ درون مسجد شاه است و حجره ندارد

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 373

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

69/ مدرس سيد/ اواخر صفويه/ سيد شفتى/ محله بيدآباد در خيابان مسجد سيد/ داير/ 28 حجره، طبقه بالا تماما حجره دارد، 4 مهتابى در دو ضلع دارد

70/ سيد العراقين (صدر پاقلعه)/ بعد از صفوى/ حاج سيد عبد الحسين خاتون آبادى/ محله پاقلعه/ تخريب/ مسجد، مدرسه، دو حجره، سردر و دالان زيبا

71/ شاهپوريه/ صفوى/ نام بانى/ پيدا نشد/ تخريب/-

72/ شاه حسن/ صفوى/ مجاورت قصر شاه حسن/ محله خواجو دروازه حسن آباد/ تخريب/-

73/ شاهزاده ها (حكيم)/ صفوى/ شاهزاده صفوى/ انتهاى بازارچه رنگرزها و نزديك مسجد سيد/ تخريب/ دو طبقه، حمام شاهزاده ها موقوف مدرسه است

74/ شاه طهماسب/ 918 ه ق/ ميرزا شاه حسين وزير طهماسب/ كنار خيابان هاتف در مغرب هارون ولايت/ تخريب/ از مدارس درجه دوم است

75/ مدرسه شاهيه (شاه طهماسب)/////-

76/ شاه عباس كبير/ صفوى/ به نام شاه عباس اول/ پيدا نشد/ تخريب/-

77/ شفيعيه/ 1067 ه. ق/ محمد شفيع بن جمال الدين محمد خوزانى/ محله احمدآباد (دردشت)/ تخريب/ 15 حجره، محلى براى اقامه نماز، بحث طلاب، اقامه عزاى حسينى، تغسيل و تكفين اموات

78/

شمس آباد/ 1125 ه. ق/ مير محمد مهدى تاجر عباس آبادى/ محله مستهلك و عباس آباد، خ شيخ بهايى/ پابرجا/ داشتن حجره بر روى سردر و اكنون مسجد شده

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 374

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

79/ شمسه (كاسه گران)/ 1104 ه. ق/ شمس الدين محمد يزدى/ بازار ريسمان محله كاسه گران/ پابرجا و طلبه نشين/ 2 طبقه مشتمل بر 58 حجره

80/ شورى/ قبل از صفوى/ به نام محل احداث بنا/ محله دردشت/ تخريب/- اصفهان دار العلم شرق، مهدوى ؛ ص374

/ شيخ على خان زنگنه/ صفوى/ شيخ على خان زنگنه/ نزديكى يك قلعه تبرك جنوب شرقى اصفهان/ تخريب/ در نزديكى مسجد خان تلواسكان و قلعه طبرك

82/ شهرستان/ صفوى/ به نام محل احداث بنا/ شهرستان (جى قديم)/ تخريب/-

83/ شهشهان/ قبل از صفوى/ به نام محل احداث بنا/ محله شهشهان نزديك مسجد جامع/ تخريب/-

84/ شيخ الاسلام/ صفوى/ به مناسبت داشتن منصب شيخ الاسلامى مدرّس آن/ چهار راه تختى/ تخريب/ با مسجد و حمام شيخ الاسلام مجاورت دارد

85/ شيخ لطف اللّه/ 1015 ه. ق./ به نام مدرّس آن شيخ لطف اللّه ميسى/ مقابل باغ نقش جهان از ميدان امام/ تخريب/-

86/ شيخ يوسف بنا (محمد صالح بيك)/ قبل از صفوى/ به نام محل احداث بنا/ محله شيخ يوسف بنا در محله خواجو/ تخريب/ مسجد- مدرسه

87/ صدر اعظم/ صفوى/ صدر اعظم/ ميدان نقش جهان/ تخريب/-

88/ صدر بازار/ بعد از صفوى/ حاج محمد حسين خانى صدر/ بازار گلشن يا جارچى/ پابرجا/ يك طبقه، 4 ايوان، حجرات شبيه مدرسه چهارباغ

89/ صدر چهارباغ يا صدر خواجو/ پس از صفوى/ پسر محمد حسين خان صدر اعظم/ چهارباغ

صدر/ دائر و طلبه نشين/ 20 حجره، 2 مدرس، كتابخانه، صحن بزرگ و سردر مجلل

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 375

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

90/ صدر عام (وزير موقوفات)/ عهد صفوى/ به نام صدر عامه، متصدى موقوفات سلطنتى/ نزديك حمام شيخ بهايى كوچه آقا شير على/ تخريب/-

91/ صدريه/ قبل از صفوى/ صدر الدين خجندى مدرس و سرپرست/ محله دردشت/ تخريب/ مانند مدرسه سلطانى مشابه آن است

92/ صفويه/ قبل از صفوى/ صفى الدين/ محله بى تقابان/ تخريب/-

93/ طاهريّه/- ميرزا محمد طاهر اردستانى/ شهر اردستان محله فهره/ تخريب/-

94/ طيبه (ميرزا تقى)/ زمان صفوى/ ميرزا تقى/ حوالى مسجد حكيم در محله جمال كله/ خانه اجاره اى/ 2 طبقه نزديك حمام شيخ بهايى

95/ ملّا عبد اللّه/ صفوى/ ملّا عبد اللّه شوشترى/ بازار بزرگ اصفهان نزديك ميدان امام/ دائر/ 2 طبقه داراى 50 حجره، مسجد و كتابخانه

96/ عربان (آيت اللّه خادمى)/ صفوى/ سكنه مدرسه در ابتدا بيشتر عرب ها بوده اند/ كوچه بازار حسن آباد بالاتر از امامزاده احمد/ تخريب/ در زمان صفوى 40 حجره داشته

97/ عصمتيه/ قبل از صفوى/ همسر واقف/ كوى بازار خواجه محمود/ باير است/ 3 بنا دارد

98/ على بن سهل/ قبل از صفوى/ عارف على بن سهل بن اظهر اصفهانى/ قبرستان قديمى محله طوقچى/ تخريب/ جنب خانقاه على بن سهل قرار داشته

99/ عمر بن عبد العزيز/ قبل از صفوى/ عمر بن عبد العزيز/ در محل مسجد جامع اصفهان/ تخريب/ مسجد- مدرسه، 40 ستون گنبد خاكى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 376

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

100/ علائى/ قبل از صفوى/ شيخ

الرئيس ابو على سينا/ محله دردشت/ بقاياى آن باقى است/ گنبد دارد

101/ فاضل هندى/ صفوى/ حاج آقا منير/ كوى كران مجاور مسجد فاضل/ تخريب/-

102/ فاطميّه/ صفوى/ به نام نامى حضرت زهرا (س)/ پيدا نشد/ تخريب/-

103/ فخريّه/ قبل از صفوى/ فخر الملك بن خواجه نظام الملك/ پيدا نشد/ تخريب/-

104/ قاسميّه- هاشميّه/ صفوى/-/ گلزار فعلى/ تخريب/-

105/ قرچقاى بيك/ صفوى/ قرچقاى بيك/ بازار رنگرزان/ تخريب/-

106/ قطبيّه/ صفوى/ به نام بانى/ محله مستهلك و عباس آباد/ تخريب/-

107/ كاسه گران/ صفوى/ حكيم الملك اردستانى/ بازار ريسمان اصفهان/ پابرجا/ 2 طبقه مشتمل بر 58 حجره

108/ كرّان/ قبل از صفوى/ خواجه نظام الملك/ شرق محله احمدآباد/ تخريب/-

109/ كسر/ صفوى/ نامعلوم/ محله شيخ يوسف بنا/ تخريب/-

110/ كمر زرّين/ صفوى/ يكى از بانوان حرم صفوى/ ميدان كهنه/ تخريب/-

111/ كوچه جمال كله/ صفوى/ به نام محل احداث بنا/ محله جمال كله/ تخريب/- بلند و كاخ زيبا

112/ كوچه عربان و قيصريه كهنه/ صفوى/ به نام محل احداث بنا/ كوچه عربان قيصريه كهنه يا محله جويباره/ تخريب/-

113/ گچ كنان/ صفوى/ گچ كنان/ ميدان كهنه/ تخريب/ در كنار مدرسه مقصود عصار بوده

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 377

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

114/ گلگوز/ صفوى/ خواجه نظام الملك طوسى/ محله دار البطيخ/ تخريب/-

115/ مباركه/ صفوى/ آغا مبارك/ محله طوقچى/ تخريب/-

116/ مدرسه مباركيه/ صفوى/ قبر آقا مبارك در دالان مدرسه قرار دارد/ محله گلبهار خيابان حافظ/ تخريب/ داشتن 15 حجره

117/ محرميه يا خواجه محرم/ صفوى/ خواجه محرم/ محله يزدآباد/ تخريب/ در جنب كاروانسراى محرميه قرار دارد

118/ مرتضويّه/ صفوى/ به نام بانى/ پيدا نشد/ تخريب/-

119/ مسجد حكيم/ صفوى/ به نام بانى/ خيابان

مسجد سيد/ تخريب/-

120/ مشعلدارباشى/ صفوى/ به نام بانى/ حدود خيابان كرمانى و بازارچه حاج كلانتر/ تخريب/-

121/ ملكه خاتون/ قبل از صفوى/ ملك خاتون/ بازار لشكر/ تخريب/-

122/ مشكونيه/-/ شيخ على مشكونى/ شمس آباد، خوزان/ تخريب/ حجره دارد

123/ مريم بيگم/ صفوى/ مريم بيگم (دختر شاه صفى)/ خوانسار/ تخريب/-

124/ مقصود ناظريّه (ناظريّه)/ صفوى/ مقصود بيك ناظر شاه عباسى/ جنب مسجد شاه/ تخريب/-

125/ ملك شاه (تربت نظام)/ قبل از صفوى/ سلطان ملك شاه/ باغات احمدآباد/ تخريب/ عبور نهر آب از ميان مدرسه، در مجاورت مسجد تربت نظام الملك و حمام ميرزا روح اللّه

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 378

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

126/ ميرزا باقر/ صفوى/ ميرزا باقر/ بيدآباد/ پابرجا/-

127/ ميرزا تقى دولت امير/ صفوى/ ميرزا تقى/ در محله جمال كله/ خانه اجاره اى/ 2 طبقه نزديك حمام شيخ بهايى

128/ ميرزا حسين/ صفوى/ عزت نساء خانم (خانا قمى)/ بازارچه بيدآباد در جوار مسجد سيد شفتى/ پابرجا/ يك طبقه حدود 25 حجره و مسجد هم دارد

129/ ميرزا خان/ در حوالى مدرسه آقا مبارك/-

130/ ميرزا رضى/ صفوى/ ميرزا رضى صدر اصفهانى/ بازارچه حسن آباد- مدرسه اسماعيليه/ تخريب/ تركيب مسجد مدرسه، 2 طبقه، حجرات زياد

131/ ميرزا شاه حسين (هارونيّه) صفوى/ شيخ حسين بنّا/ مغرب بقعه هارون ولايت، محله بيدآباد/ پابرجا/ در اطراف حجره دارد

132/ ميرزا قاضى/ ميرزا جعفر قاضى اصفهانى/ در محله شهشهان/-

133/ ميرزا مهدى/ بعد از صفوى/ ميرزا مهدى منانى/ محله بيدآباد- خيابان مسجد سيّد/ پابرجا/ ده حجره و در پشت حجره ها شبستان

134/ نادر شاه (مادر شاه)/ صفوى/ به نام بانى/ محله ى مستهلك/ داير/-

135/ ناصريه (ناصرى)/ صفوى/ تعمير در دوران ناصر الدين شاه

قاجار بوده است/ كوچه جنوب شرقى مسجد امام (ره)/ پابرجا/ حجره هايى كه با كاشى خشت هفت رنگ تزيين شده

136/ نجفقلى بيك/ نجفقلى بيك ناظر شاه/ پيدا نشد/ تخريب/-

137/ نجفيّه (توشمال باشى)/ صفوى/ رئيس آبدارخانه سلطنتى/ پيدا نشد/ تخريب/-

138/ نصرآباد/ خواجه صدر الدين على طيب/ روستاى نصرآباد/ پابرجا/ به تكيه ميان دره مشهور است

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 379

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

139/ نظاميّه/ قبل از صفوى/ خواجه نظام الملك طوسى/ محله دردشت/ تخريب/ داشتن مناره بسيار بلند و زيبا

140/ نقّاشان (هارون ولايت)/ قبل از صفوى/ نزديكى به امامزاده هارون ولايت/ تختگاه هارون ولايت/ تخريب/-

141/ نوريّه/ صفوى/ ميرزا نور الدين محمد جابرى انصارى/ بازار بزرگ اصفهان/ محل سكونت طلّاب/ يك طبقه و 22 حجره و يك كتابخانه

142/ نيم آورد/ صفوى/ به نام محل احداث بنا/ محله نيم آورد مجاورت بازار بزرگ/ داير/ حدود 80 حجره، دو طبقه و دو ايوان جهت نماز و تدرسى

143/ وزير اوقاف (كوچه جماله كله)/ صفوى/ به نام بانى آن/ محله جماله كله/ تخريب/-

144/ هفتگانه خواجه/ صفوى/ تعداد مدارس ساخته شده/ محله ى خواجو/ تخريب/-

145/ خمسه/ صفوى/ تعداد مدارس/ چهارسوق مقصود/ 2 عدد تخريب و بقيه معمور

146/ ابراهيم بيك/ صفوى/ ابراهيم بيك/ صحن امامزاده اسماعيل/ داير/-

147/ احمدآباد/ صفوى/ به نام محل احداث بنا/ محله احمدآباد/-

148/ آقا نور/ پس از صفوى/ به نام بانى آن/ بازار اصفهان/ تخريب/ بالاى محراب دو سنگ مرمر دارد، داراى حجره است

149/ الغدير/ 1405 ه. ق./ به نام يكى از وقايع بزرگ اسلام و تشيع/ خيابان شيخ انصارى كوچه متصل به هارونيه/ پابرجا/ وابسته به ذوالفقار

150/ امام صادق (ع)/

صفوى/ سلطان حسين صفوى/ چهارباغ عباسى/ پابرجا/ رجوع شود به مدرسه چهارباغ سلطانى

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 380

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

151/ اماميّه/ قبل از صفوى/ به دليل حاكميت مكتب امامت و ولايت بر شهر اصفهان/ خيابان هاتف كنار بقعه بابا قاسم/ پابرجا/ 4 ايوانى، 2 طبقه، حجره هم دارد

152/ امير المؤمنين على (ع)/ 1400 ه. ق./ حجة الاسلام و المسلمين سيّد نور الدين جعفريان/ طوقچى/ پابرجا/ دو طبقه، 80 حجره و يك كتابخانه، 30 طلبه

153/ انيس (اسفنديار بيك) حدود سال 1000 ه. ق./ اسفنديار بيك/ خيابان شهيد موحديان/ تخريب/ داراى 2 عدد گنبد و جرز خاكى

154/ باقر العلوم/ پس از صفوى/ حجة الاسلام و المسلمين حاج سيّد كمال فقيه ايمانى/ خيابان احمدآباد/ آباد و مورد استفاده قرار مى گيرد/ 2 طبقه، 25 حجره

155/ جواديّه/ پس از صفوى/ لقب/ كوچه مدرسه ذو الفقار/ مدارس وابسته/-

156/ حكمتيّه/ پس از صفوى/ لقب/ چهار راه كرمانى كوچه مشير الملك/ تخريب/-

157/ دار السياده/ قبل از صفوى/ اسم/ غازان بن ارغون خان مغول/ تخريب/ مناره دارد

158/ رحيم خان/ پس از صفوى/ مسجد رحيم خان بيگلر بيگى/ ابتداى محله نو متصل به محله درب كوشك/ پابرجا/ 3 عدد حجره، مسجد- مدرسه

159/ زاهدى/ معاصر/ سرهنگ محمود زاهدى/ كنار مسجد و درمانگاه/ پابرجا/-

160/ ستاره صبح/ صفوى/ اسم خاص/ باغ طاووس خانه/ تخريب/ باغ دارد

161/ سميرمى/ قبل از صفوى/ به نام بانى آن/- جلفا/ تخريب/-

162/ سن پير و سن پل/ صفوى/ به نام 2 تن از مدرّسان/ جلفا/ تخريب/-

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 381

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان

فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

163/ شاه (مسجد جامع عباسى)/ صفوى/ به نام بانى آن/ ميدان نقش جهان مسجد امام (ره)/ تخريب/ در طبقه دوم ده حجره دارد

164/ شرف/ قرن 14/ به نام بانى آن/-/ پابرجا/-

165/ شمسيّه/ 1104 ه. ق./ شمس الدين محمد يزدى/ بازار ريسمان محله كاسه گران/ پابرجا/ رجوع شود به كاسه گران

166/ شه/ صفوى/ سلطان حسين صفوى/ چهارباغ پايين/ پابرجا/ رجوع شود به چهارباغ

167/ شيخ بهايى/ صفوى/ به نام بانى آن/ جوار مسجد جامع/ تخريب/ در جوار مسجد جامع قرار داشته

168/ صارميّه (شاه حسن)/ عهد صفوى/ به نام بانى آن/ محله خواجو دروازه حسن آباد/ تخريب/-

169/ صدر منصور/ قرن 6 هجرى قمرى/ صدر منصور نظام الدين/ پيدا نشد/ تخريب/-

170/ مسجد و مدرسه عليقلى آقا/ صفوى/ به نام بانى آن/ چهارسو در محله بيدآباد/ پابرجا/ حجره و خزانه كتاب و مسجد در كنارش

171/ عمر/ قبل از صفوى/ عمر بن عبد العزيز عجلى/ سبزه ميدان/ تخريب/ داراى مدرسه و چهل ستون و گنبد خاكى

172/ عباس آباد/ صفوى/ به نام محل بنا/ تقاطع عباس آباد- خيابان ابوذر/ تخريب/ داراى حجره و نزديك مسجد و مدرسه بوده است

173/ عيديّه (سعيديه) صفوى/ پيدا نشد/ تخريب/-

174/ كشه/ صفوى/ به نام محل احداث بنا/ كوچه شيخ يوسف بنّا/ تخريب/ حجره داشته

175/ كوچك در محله سر نيم آورد/ صفوى/ به نام محل احداث بنا/ محله سر نيم آورد/ تخريب/ 4 حجره داشته و كاروانسراى مجاورش

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 382

رديف/ اسم مدرسه/ سال تأسيس/ نام بانى يا علت نامگذارى/ مكان فعلى/ كاربرى فعلى/ ويژگى خاص

176/ محموديّه/ 1415 ه. ق./ به نام بانى آن/ كوچه مدرسه ذو الفقار/ تجديد بنا شده/ سه طبقه با احتساب زير زمين، وابسته

به مدرسه ذو الفقار

177/ مسجد جامع (جمعه)/ قبل از صفوى/ به نام محل احداث بنا/ سبزه ميدان/ پابرجا/ حجره و خزانه كتاب و مسجد در كنارش

178/ ميرزا حسين خان/ صفوى/ عزت نساء خانم (خانا قمى)/ بازارچه بيدآباد جوار مسجد سيّد شفتى/ پابرجا/-

179/ نظام الملك/ قبل از صفوى/ خواجه نظام الملك طوسى/ محله دردشت/ تخريب/-

180/ نواب/ 1067 ه. ق./ شفيع بن جمال الدين محمد خوارزمى/ محله احمدآباد/ تخريب/ 15 حجره، محلّى براى اقامه نماز، بحث طلّاب، اقامه عزاى حسينى، تغسيل و تكفيل اموات

181/ هارونيه (ميرزا شاه حسين)/ قبل از صفوى/ نزديكى به هارونيه/ مغرب هارون ولايت/ تخريب/ در اطراف حجره دارد

182/ كتابخانه امير المؤمنين/ 1400 ه. ق./ به نام امير المؤمنين على (ع)/ فلكه ى شكركن، ابتداى احمدآباد/ داير/ هر هفته سخنرانى عمومى دارد

183/ النّفيسه/ قرن چهاردهم/ القاب حضرت فاطمه زهرا (س)/ كوى شيخ ابو مسعود/ داير/ حوزه ى علميّه ى خواهران

184/ مدرسه الزهرا (س)/ 1358 شمسى/ حجة الاسلام و المسلمين سيّد مرتضى هاشمى/ خيابان صائب/ داير/ حوزه ى علميّه ى خواهران

185/ مكتب حضرت زينب (س)/ فاطميّه (س)/ 1344 شمسى/ بانو مجتهده امين/ خيابان مسجد سيّد/ داير/ حوزه علميّه ى خواهران

1354

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 383

جواهر الكلام.

4- آثار ملى اصفهان، ابو القاسم رفيعى مهرآبادى، تهران، انجمن آثار ملى، 1352 شمسى.

5- آثار و احوال خوشنويسان، مهدى بيانى.

6- آگهى شهان [از كار جهان]، جابرى انصارى.

7- احسن التواريخ، حسن بيك روملو، به تصحيح دكتر عبد الحسين نوايى، تهران، انتشارات بابك، 1357 ش.

8- اسد الغابه فى معرفة الصحابه، تحقيق و تعليق محمّد ابراهيم البناءدار الشعب، بى تا.

9- اعيان الشيعه، سيّد محسن امين، بيروت، دار المعارف، للمطبوعات، 1403 ه.

10- الاصفهان، حاج مير سيّد على جناب.

11- الانوار الساطعه، حاج شيخ آقا بزرگ طهرانى.

12- انساب الاشراف، بلاذرى، تحقيق محمّد باقر محمودى، بيروت، مؤسسه الأعلمى للمطبوعات، 1394 ه. ق.

13- بحار الانوار، علّامه مجلسى.

14- بيان المفاخر، سيّد مصلح الدين مهدوى (شرح حال سيّد حجة الاسلام)، 2 جلد.

15- تاريخ اصفهان و رى، جابرى انصارى.

16- تاريخ جرايد و مجلات، سيّد محمّد صدر هاشمى.

17- تاريخ خواجو، سيّد مصلح الدين مهدوى.

18- تاريخ علمى و اجتماعى اصفهان، سيّد مصلح الدين مهدوى.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 384

19- تذكرة حزين، شيخ محمّد على حزين لاهيجى.

20- تذكرة الانساب، در انساب سلسله ى مجلسى، ميرزا حيدر على بن ملّا عزيز اللّه مجلسى.

21- ترجمه ذكر اخبار اصفهان، حافظ ابو نعيم اصفهانى.

22- حلية الاولياء و طبقات الاصفياء، لبنان، بيروت.

23- دانشمندان بزرگان اصفهان، سيّد مصلح الدين مهدوى.

24- رجال اصفهان، سيّد مصلح الدين مهدوى.

25- رياض العلماء، ميرزا عبد اللّه افندى اصفهانى.

26- ريحانة الادب، ميرزا محمّد على مدرس تبريزى.

27- زندگى نامه ى علّامه مجلسى، سيّد مصلح الدين مهدوى.

28- سفرنامه ى ثاورنيه، ژان باتيست، ترجمه ابو تراب نورى و حميد شيرانى.

29- سفرنامه ى شاردن، ترجمه سيّد حسين عريضى.

30- شعراى معاصر اصفهان، سيّد مصلح الدين مهدوى.

31- علماى معاصرين، حاج ملّا على خيابانى.

32- فارسنامه، ابن البلخى، دنياى كتاب، 1363.

33- فهرست بناهاى

تاريخى، سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران.

34- فهرست كتاب هاى حوزه ى علميه ى قم، رضا استادى.

35- فهرست كتاب هاى خطى آستان قدس رضوى، 10 جلد.

36- فهرست كتب خطى، حاج سيّد محمّد على روضاتى.

37- معمارى ايران، پوپ- آ، مترجم غلامحسين صدرى افشار.

سازمان فرهنگى، تفريحى شهردارى اصفهان) چاپ اول، 1375 ش.

13- سلطان زاده، حسين: تاريخ مدارس ايران از عهد باستان تا دار الفنون، تهران، انتشارات آگاه، 1364 ش.

14- سميع آذر (دكتر عليرضا): تاريخ تحولات مدارس در ايران، ناشر سازمان توسعه و تجهيز مدارس كشور، چاپ اول، 1376 ش.

15- فلسفى، نصر اللّه، زندگانى شاه عباس اول (3 جلد)، انتشارات علمى، تهران.

16- فهرست بناهاى تاريخى، ناشر سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران، بى تا.

17- فهرست نسخه هاى خطى دانشگاه تهران، 8 جلد.

18- فهرست نسخه هاى خطى مدرسه ى فيضيه، 2 جلد، رضا استادى.

19- فهرست نسخه هاى مجموعه صدر هاشمى، نشريه دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه اصفهان، سال دوم، شماره 2 و 3، دانشگاه اصفهان.

20- قدسى، منوچهر: رساله ى شعوبيه (تقريرات استاد جلال الدين همايى)، انتشارات صائب

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 386

اصفهان، 1363.

21- مجموعه آثار معمارى سنتى ايران، دوران اسلامى، ناشر سازمان جغرافيايى نيروى مسلح

22- مجموعه مقالات و اشعار استاد ابو القاسم حبيب اللهى (نويد)، با مقدمه دكتر غلامحسين يوسفى، به كوشش دكتر محمّد حبيب اللهى، انتشارات ميثم تمار اصفهان، بى تا.

23- محمّد بن محد بن الحسين الاصفهانى: دستور الوزراه، به تصحيح دكتر رضا انزابى نژاد، نشر امير كبير، چاپ اول، 1364.

24- مقدس اردبيلى: حديقة الشيعه، به تصحيح كريم فيضى، انتشارات نويد اسلام قم، چاپ اول، 1385.

25- موحد ابطحى، سيّد حجت: ريشه ها و جلوه هاى تشيّع و حوزه علميه اصفهان، دفتر تبليغات المهدى (عج)، 1418 ه.

26- مهدوى، سيّد مصلح الدين: تاريخ اجتماعى و علمى اصفهان در دو قرن اخير، قم، نشر الهدايه، چاپ اول، 1367 ش. (سه مجلد).

27- مهدوى، سيّد مصلح الدين: تذكرة القبور (بزرگان و دانشمندان اصفهان)، ثقفى، چاپ دوم، 1348 ش.

28- مهدوى، سيّد مصلح الدين: مزارات

اصفهان، تصحيح و تعليق دكتر اصغر منتظر القائم، انتشارات دانشگاه اصفهان، چاپ اول، 1382 ش.

29- نائينى، سيّد مهدى سجادى: تاريخ اصفهان، چاپ دوم، 1385، سازمان فرهنگى- تفريحى شهردارى اصفهان.

30- نيكزاد حسينى، كريم: فهرست تاريخچه ابنيه تاريخى اصفهان، اصفهان، چاپخانه داد، 1333 ش.

31- كتاب سازمان اوقاف از مردم متدين اصفهان سپاسگزارى مى نمايد، ناشر اداره كل اوقاف منطقه ى استان اصفهان، 1346 ش.

32- هنرفر، لطف اللّه: گنجينه ى آثار تاريخى اصفهان، انتشارات ثقفى اصفهان، چاپ دوم، 1350 ه. ش.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 387

نام كتاب: فرازى از زندگانى سياسى حاج آقا نور اللّه اصفهانى به روايت اسناد

سال انتشار: 1384

به كوشش: عليرضا اسماعيلى

نام كتاب: تاريخ اصفهان

نويسنده: سيد مهدى سجادى نائينى

سال انتشار: 1385

اين تأليف مختصر، در بردارنده ادوار تاريخ اصفهان است و مهمترين ابنيه و نمونه هايى از جلوه هاى فرهنگ اصفهان را براى خواننده ترسيم مى كند.

نام كتاب: شيخ نور اللّه اصفهانى

سال انتشار: 1384

مجموعه مقالات نخستين همايش تبيين آراء و بزرگداشت هشتادمين سالگرد نهضت آيت اللّه شهيد حاج آقا نور اللّه اصفهانى

نام كتاب: تجلى فضائل

(يادنامه استاد حبيب اللّه فضائلى ره)

سال انتشار: 1384

به كوشش: محمد حسين رياحى

مطالب يادنامه، مقالاتى است درباره ابعاد هنرى، فرهنگى و شخصيت استاد فضائلى برخى نوشته ها و نيز درباره هنر خوشنويسى و خطاطى در اصفهان، ايران و جهان اسلام است كه از آن جمله مى توان از مقاله مرحوم استاد جلال الدين همايى ياد نمود.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 388

نام كتاب: هديه العباد

نويسنده: آيت اللّه حاج شيخ عباسعلى اديب ره

تصحيح و تعليق: دكتر نصر اللّه شاملى و عليرضا بنائيان اصفهانى

سال انتشار: 1385

با توجه به نقش و اهميت صاحب ابن عباد در تاريخ تشيع در ايران و تأثير او در

عصر آل بويه، مولف به خوبى به ابعاد شخصيت علمى، فرهنگى، مذهبى، ادبى و اجتماعى اين وزير نامور پرداخته است.

نام كتاب: فرهنگ مردم اصفهان (الاصفهان)

نويسنده: مرحوم مير سيد على جناب

تدوين و تصحيح: رضوان پور عصار

سال انتشار: 1385

كتابى است مشتمل بر چهار بخش در يك جلد كه شامل گويش ها، ضرب المثل ها، بازى ها و تصنيف هاى اصفهان در عصر مؤلف و قبل از آن مى باشد.

نام كتاب: ترجمه محاسن اصفهان

ترجمه: حسين ابن محمد آوى

به كوشش: مرحوم عباس اقبال آشتيانى

سال انتشار: 1385

نام كتاب: اديب ماندگار

(يادنامه آيت اللّه حاج شيخ عباسعلى اديب ره)

نويسندگان: محمد حسين رياحى و دكتر چلونگر

سال انتشار: 1385

اين اثر دربردارنده شش بخش است. نخستين آن شامل مقالات، بخش دوم گفتگوها، سومين بخش از نگاه ياران و شاگردان، بخش چهارم اشعار در مقام علمى و معنوى مرحوم اديب، پنجمين بخش اشعار عربى و فارسى آيت اللّه اديب و آخرين قسمت ضمائم و تصاوير مى باشد.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 389

نام كتاب: تاريخ انقلاب اسلامى اصفهان

نويسنده: دكتر مهدى مهر عليزاده

سال انتشار: 1386

پرداختن به اهميت تحولات اصفهان در تاريخ انقلاب اسلامى ايران و نقش بارز اصفهان، رجال و تحولات آن برجسته است.

نام كتاب: كتابشناسى اصفهان

نويسنده: دكتر محمد على چلونگر

سال انتشار: 1385

دربردارنده تأليفات و تحقيقات و آثار و كتبى است كه در مورد اصفهان، تاريخ، فرهنگ، رجال و آثار و ابنيه آن مى پردازد.

نام كتاب: اصفهان و گردشگرى

نويسنده: دكتر حسن بيك محمدى

سال انتشار: 1386

موقعيت و جايگاه اصفهان، اهميت آن براى بازديد كنندگان داخلى و خارجى و ضرورت برنامه ريزى در اين جهت مطالب عمده اثر است.

نام كتاب: روزنامه هاى اصفهان در عصر مشروطيت

به اهتمام: دكتر محمد على چلونگر

سال انتشار: 1385

بررسى مطبوعات اين دوره همچنين تحولات

و ويژگى ها مبارزات و نقش اصفهان و مردم آن است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 390

نام كتاب: روزنامه انجمن مقدس ملى اصفهان

سال انتشار: 1385

تحولات اصفهان به ويژه پس از مشروطه و تبيين اوضاع و احوال و نقش رجال در مندرجات روزنامه ارزشمند است.

نام كتاب: زندگى نامه و آثار ابن مسكويه

نويسنده: محمد رضا روزبهانى

سال انتشار: 1385

با توجه به آراء، انديشه ها و ديدگاه ها و تأليفات ابو على مسكويه به ابعاد مختلف زندگى، حيات و افكار او اشاره رفته است.

نام كتاب: فهرست روزنامه ها و مجلات اصفهان

نويسنده: احمد شعبانى

سال انتشار: 1385

اهميت نقش روزنامه و جرايد به ويژه در تاريخ معاصر اصفهان و بررسى موقعيت آنها جهت تاريخ محلى مورد توجه است.

نام كتاب: ره آورد ايام

نويسنده: محمد حسين رياحى

سال انتشار: 1385

مشتمل بر پژوهش هايى است كه نويسنده در طى ساليان متعدد در باب فرهنگ، دانشمندان و بزرگان، آموزش و فرهنگ و معمارى و هنر تحقيق و تأليف نموده است.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 391

نام كتاب: بازار بزرگ اصفهان

نويسنده: دكتر سيروس شفقى

سال انتشار: 1385

مؤلف در اين كتاب به مطالبى از جمله قدمت، اجزاء و عناصر كالبدى بازار اصفهان، صنايع، حرف و اشتغالات و ويژگيهاى متعدد بازار شهر اشاره نموده است، اين كتاب از چكيده مفصلى به زبان انگليسى و نيز ضمائم و تصاوير برخوردار است.

نام كتاب: مجموعه چكيده همايش

به اهتمام: شهنار خواجه- زهره عسگرى

سال انتشار: 1385

دربردارنده تعداد قابل توجهى از تلخيص مطالب ارسالى و پژوهش هاى صورت گرفته در مورد مشروطيت اصفهان است.

نام كتاب: تذكره ماثر الباقريه

نويسنده: مرحوم ميرزا محمد على وفا زواره اى

مقدمه، تصحيح و تحشيه: دكتر حسين مسجدى

سال انتشار: 1385

اين كتاب علاوه بر اشعار و مدايحى كه در مورد مرحوم سيد شفتى سروده

شده، دربردارنده تراجم و معرفى شصت و سه نفر از شاعران، همراه با توضيحات و حواشى است.

نام كتاب: مجموعه مقالات همايش اصفهان و مشروطيت

به كوشش: دكتر محمد على چلونگر

سال انتشار: 1385

تتبعات و پژوهش محققاتى است كه جنبه هاى مختلف مشروطيت اصفهان را مورد بررسى قرار داده اند.

اصفهان دار العلم شرق، مهدوى، ص: 392

نام كتاب: راغب اصفهانى

نويسنده: دكتر سيد على ميرلوحى

سال انتشار: 1386

تحقيق مؤلف در باب آثار و احوال و تأليفات راغب به عنوان دانشمندى مطرح در تمدن اسلامى در اين كتاب بررسى شده است.

نام كتاب: اصفهان ره آورد زاينده رود

نويسنده: دكتر حسن حسينى ابرى

سال انتشار: 1386

اهميت وجود رودخانه زاينده رود در حيات اصفهان و مناطق ديگر از جهات متعدد مورد بررسى قرار گرفته است.

نام كتاب: آتشگاه اصفهان

نويسنده: ياغش كاظمى

سال انتشار: 1386

به عنوان اثرى مهم چه قبل از اسلام از حيث عبادى و اجتماعى و پس از آن به عنوان بنايى باستانى و مسائل مربوط به آن تبيين شده است.

نام كتاب: آثار و ابنيه تاريخى اصفهان

نويسنده: مير سيد على جناب

سال انتشار: 1386

بناهايى و آثار متعددى كه در اصفهان تا زمان حيات مؤلف بوده بررسى شده كه برخى در منابع ديگرى ديده نمى شود.